Artur Konan Doyl

Ser Artur Konan Doyl (ing. Sir Arthur Ignatius Conan Doyle; 22 may 1859 – 7 iyul 1930) — Şotlandiyada doğulmuş ingilis yazıçı, Şerlok Holms və professor Çellencer kimi obrazların yaradıcısı.

Artur Konan Doyl 22 may 1859-cu ildə Şotlandiyanın Edinburq şəhərində doğulmuşdur. Atası ingilis Çarlz Altamont Doyl, anası isə irlandiyalı Meri Foley idi. Soyadı "Konan Doyl" olsa da, bu mürəkkəb soyadın mənşəyi bilinmir. Mənbələrdən birində Artur və bacısı Annetanın mürəkkəb soyadlarını böyük əmiləri olan jurnalist Maykl Konandan götürdüyü qeyd olunur. 1885-ci ildə evinin çölündəki düyü lövhədə və həkim kitabçasındakı imzada adının "A. Konan Doyl" olaraq yazıldığını bildirir. Lakin 1901-ci il əhali siyahıyaalması kimi digər qaynaqlar Konan Doylun soyadının "Doyl" olduğunu və ancaq illər sonra "Konan Doyl" olaraq istifadə etdiyini xəbər verir.

Konan Doylun qardaşları da atası kimi rəssam idi. Konan Doyl, doqquz yaşındaykən Müqəddəs Meri Hell Katolik Cizvit Stonyhurst hazırlıq məktəbinə göndərildi. Daha sonra Stonyhurst Kollecində təhsilinə davam etdi, lakin xristianlığı rədd edərək 1875-ci ildə aqnostik oldu. 1876-cı ildən 1881-ci ilə qədər Edinburq Universitetində tibb təhsili gördü, bu təhsilin bir qisimində indi Birminhemin bir parçası olan Aston şəhərində çalışdı. Təhsil aldığı dövrdə qısa hekayələr yazmağa başladı; "Chambers's Edinburq Journal" adlı jurnalda ilk hekayəsi nəşr olunanada onun 20 yaşı yox idi. Universiteti bitirdikdən sonra Qərbi Afrika sahillərində gəmi həkimi olaraq çalışırdı. 1882-ci ildə isə Plymouth şəhərində öz müayinəxanasını açdı. 1885-ci ildə "Tabes Dorsalis" mövzusunda doktorluq işi müdafiə etmişdir.

Yaradıcılığı

1882-ci ildə Portsmouthda həkim kimi fəaliyyətə başladı. İlk dövrlərdə peşəsində çox müvəffəqiyyətli deyildi; otağında xəstə gözləyərkən təkrar hekayələr yazmağa başladı. İlk əhəmiyyətli əsəri, 1887-ci ildə "Beeton's Christmas Annual"da basılmış olan "Qırmızı Fayl" adlı hekayə idi. Bu hekayə Şerlok Holmsun ilk dəfə göründüyü hekayə olma xüsusiyyətini daşımaqdadır və xarakter qismən universitetdəki professorlarından biri olan Cozef Bellə bənzəməkdədir. Şerlok Holmsun göründüyü digər hekayələr Strand adlı jurnalda basılacaqdı. Qəribə bir şəkildə, İngilis yazar Rudyard Kipling də müvəffəqiyyətlərindən ötəri Konan Doylsi qeyd etdi və "Görəsən bu xarakter yoldaşım Joe ola bilərmi?" deyə soruşdu. Cozef Bellə olan bənzərlik gözündən qaçmamışdı. Lakin Şerlok Holms üçün, Belldən çox, Edgar Allan Poenin xarakteri C. Auguste Dupini model götürmüşdü. Southsea şəhərində iqamət etməkdəykən Portsmouth Futbol Klubu adlı həvəskar bir futbol komanda futbol oynadı.

1885-ci ildə Luisə Hawkins ilə evləndi. "Touie" deyə xitab etdiyi Luisə vərəmə tutuldu və 4 İyul 1906da vəfat etdi. 1907 də, 1897-ci ildə tanış olub aşiq olduğu lakin yoldaşına olan sədaqətindən ötəri hisslərini açıla bilmədiyi Jean Leckie ilə evləndi. Konan Doylun ikisi ilk yoldaşından, üçü ikinci yoldaşından beş uşağı oldu.olaraq Londonda bir müayinəxana açdı. Avtobioqrafiyasında tək bir xəstənin belə qapısına gəlmədiyini yazacaqdı. Bu onun yazıçılığa daha çox zaman ayırmasına fürsət verdi; 1891-ci ilin noyabrında anasına, "Holmesi öldürməyi düşünürəm... hekayə bitsin getsin istəyirəm. Ağılıma daha yaxşı şeylər gəlir," deyə yazacaqdı. Anası belə yazdı: "Sənə necə ürəyinə yatırsa elə et, amma insanlar bunu çox xoş qarşılamayacaq." 1893 də, daha "əhəmiyyətli" əsərlərə (məsələn tarixi romanlarını yazmaq üçün) başladı.

"Son Problem" adlı hekayədə Holmes və əzəli düşməni Professor Moriarty bir şəlalədən birlikdə düşərək ölürdülər. Xarakterin ölməsinə üsyan edən oxucuları dinləyərək Sherlocku təkrar həyata çevirdi; Holmes, "Boş Ev Macərası" adlı hekayədə geri dönürdü, verilən şərh isə yalnız Moriartyın düşdüyü, amma Holmesin digər təhlükəli düşmənləri də olduğundan özünü də ölmüş kimi göstərdiyi idi. Holmes cəmdə 56 qısa hekayə və 4 Konan Doyl romanında iştirak etməkdədir (bu müddətdən sonra bir çox dəfə digər yazarların hekayə və kitablarında da görünmüşdür). Cənub Afrikadakı İkinci Boer Döyüşünü 20. əsrin başlarında, Birləşmiş Krallığın bölgədə olan idarəsinə olan tənqidlərə cavab olaraq Konan Doyl, Krallığın Boer Döyüşündəki rolunu haqlı çıxardan qısa bir kitabça yazdı və nəşr etdi. "The War in South Africa: Its Cause and Conduct (Cənub Afrikadakı Döyüş: Səbəbi və İdarəsi)" adlı bu kitabça bir çox dilə çevriləcəkdi.

Konan Doyl, 1902-ci ildə cəngavər və Surreyin "Deputy Lieutenant" (Leytenant Vəkili) olaraq elan edilməsinin səbəbinin bu kitabça olduğunu düşünməkdə idi. 1900-cü ildə daha uzun bir kitab olan "Böyük Boer Döyüşü" adlı kitabı da yazmışdı. 20. əsrin başlarında Ser Artur Parlamentə iki dəfə namizəd oldu, diqqətə dəyər səs verər götürmüş olsa da ikisində də seçilə bilmədi. Konan Doyl, başını jurnalist E.D.Morel və diplomat Rocer Keysmentin çəkdiyi Konqonun Azadlaşdırılması Kampaniyasına dəstək verirdi. 1909-cu ildə Konqodakı dəhşəti yerdən yerə vurduğu "Konqodakı Cinayət" adlı uzun bir kitabça yazdı. Morel və Keysment ilə yoldaş oldu, 1912-ci ildəki "İtkin Dünya" adlı kitabındakı baş xarakterlərdən ikisi üçün onlardan ilham götürəcəkdi. İkisiylə də yoldaşlıq bağları daha sonra qopdu: Son fikirləri olan Morel I Dünya müharibəsi zamanında pasifist hərəkətin liderlərindən biriydi, Keysment isə İrlandiya milliyyətçiliyinə görə həbsxanadaydı və İngiltərəyə xəyanət etmişdi. Konan Doyl Keysmentin dəli olduğunu söyləyərək onu ölüm cəzasından qurtarmağa çalışdı, lakin müvəffəqiyyətsiz oldu.

Konan Doyl ədalət müdafiəçisi idi, iki iddianı şəxsən araşdırdı. Sayəsində bu iki iddiada məhkum edilmiş iki adam sərbəst buraxıldı. İlk iddianın şübhəlini 1906 da iddiaya görə təhdid dolu məktublar yazan və heyvanlara işgəncə etdiyi deyilən yarı-İngilis, yarı-Hindli Corc Edalji adlı bir vəkil idi. Polis Edaljini həbsə saldı halbuki heyvanların gördüyü işgəncə şübhəlinin həbsə girməsindən sonra da davam etmişdi Apelyasiya məhkəməsində bu iddiadan çıxan qərar 1907 də qüvvəyə girdiyində Konan Doyl yalnız Corc Edaljiyə kömək etmiş olmurdu, işləri ədalətin müvəffəqiyyətsiz olduğu digər nöqtələri düzəltməkdə də böyük rol oynadı. Julian Barnesin 2005 də yazdığı roman "Artur & Corc"da Konan Doyl və Edaljinin hekayəsinə dolaysı yolla olsada izah edilməkdədir.

İkinci iddianın şübhəlisi 1908 də Glasgowda 82 yaşında bir qadını çubuqla döyməkdən həpsdə olan olan Alman Yəhudi qumarxana administratoru Oscar Slater idi. İddia mövqesinin qarşıya qoyduğu tezisdəki əsassızlıq və birinin onu xəbərləmiş olduğu hissi Konan Doyldə maraq oyandırmışdı. Kingsley Doyl, 1916-cı ildəki faciəvi Somma döyüşü zamanı yaralandıqdan sonra 1917-ci ilin oktyabrında sətəlcəmdən öldü. Ata Doyl Ruhaniyet ilə elə maraqlanmışdı ki xarakteri Professor Challengerin bir romanı olan "Sis Diyarı" tamamilə bu mövzu haqqında idi. Bu dövrdəki həyatının qəribə nümunələrindən bir dənəsi də "Pərilərin Gəlişi" (1921) adlı kitab idi. Cottingley pəriləri fotoşəkil çəkərinin həqiqətinə elə inanmışdı ki, bunlara və ayrıca pərilərin və ruhların təbiətləri və varlığı mövzusunda təqdim etdiyi nəzəriyyələrə kitabında yer verəcəkdi. Bu mövzuda yazmış olduğu yazılar qısa hekayə antologiyalarından biri olan Şerlok Holmsun Macəralarının 1929 da Sovetlər Birliyində qadağan edilmiş olmasının səbəblərindən biriydi. Bu qadağan daha sonra qalxacaqdı. Rus aktyor Qəyyumlu Livanov, Şerlok Holmsi müvəffəqiyyətli bir şəkildə canlandırmasından ötəri İngilis İmperatorluğu Nişanına layiq görüləcəkdi. Konan Doyl bir müddət Amerikalı sehrbaz Harry Houdini ilə yoldaş oldu; 1920də anasının ölümündən sonra Houdini də Ruhani hərəkətin qabaqcıl əleyhdarlarından biri olmuşdu. Houdini, Ruhani kahinlərin nömrə etdiyində israrçı olmasına baxmayaraq, Konan Doyl Houdininin özünün də fövqəltəbii güclərə sahib olduğunu düşünməkdə idi; bu fikirini "The Edge of the Unknown" adlı kitabında yazacaqdı. Houdini, etdiklərinin alt tərəfi sehrbazlıq nömrəsi olduğuna Konan Doylsi razısalma edə bilmədi. Bu da iki yoldaş arasında hər kəsin bildiyi mənasız söz söhbətlərə səbəb oldu. Doyl, Houdini baş barmağını çıxarıb təkrar yerinə qoyduğunda qarışıqlığına maneə ola bilməmişdi.

Amerikalı bir elm tarixçisi olan Richard Milner, Konan Doylun 1912-ci ildə ortalığı sıxıb qovuran Piltdown Adamı aldatmacasını başladan adam ola biləcəyini iddia etdi. Bu saxta hominid qalığı elm dünyasını 40 il boyunca aldatmışdı. Milner, Konan Doylun ən sevdiyi kahinlərdən birinin adının ləkələnilməsindən ötəri intiqam axtarışında olduğunu və yazıçının bu aldatmacadakı rolunun "İtkin Dünya" əsərində fərq edilə biləcəyini söyləməkdə idi.

Samuel Rosenberg, 1974 tarixli kitabı "Naked his the Best Disguise (Çılpaqlıq Ən Yaxşı Kamuflajdır)"da Konan Doylun yazıları sayəsində ağıl sağlamlığının basdırılmış və gizli istiqamətlərinə necə açıq ipucları buraxdığını yazmaqdadır.

7 iyul 1930-da Konan Doyl ailə bağçasında əlini sinəsinə tutmuş və özündən getmişdir. Dərhal sonra infarktdan öldü və Hempşirdə Minsteddəki kilsənin bağçasında dəfn olundu. Son sözlərini həyat yoldaşına demişdi: "Sən möcüzəsən." Məzar daşında bu sözlər yazılmışdır:

STEEL TRUE
BLADE STRAIGHT
ARTHUR CONAN DOYLE
KNIGHT
PATRIOT, PHYSICIAN & MAN OF LETTERS

Polad kimi dürüst
Bıçaq kimi iti
Artur Konan Doyl
Cəngavər
Vətənpərvər, həkim və ədib

Londonun cənubunda Hindheddə Konan Doylun tikdiyi ev Anderşouda həyat azı on il daha davam etdi, sonra 1924-cü ildən 2004-cü ilədək otel və restoran olaraq işlədildi. Daha sonra bir varlı tərəfindən satın alındı. Konan Doyl pərəstişkarları buranın qorunması üçün çalışırlar. Ev hal-hazırda boşdur.

Şərqi Sasseksdə, Krouborodakı Krouboro kilsəsində ser Artur Konan Doylun şərəfinə bir heykəl ucaldıldı. Ser Artur burada 23 il yaşamışdı. Edinburqda Konan Doylun doğulduğu evə yaxın Pikardi Sarayında Şerlok Holmsun da heykəli var.

Əsərləri

• Brilyant Tac 

Filmoqrafiya

1. Baskervillərin iti (film, 1959) / The Hound of the Baskervilles