Firidun bəy Köçərli - Abbasqulu ağa Bakıxanov "Qüdsi" təxəllüs (III hissə)

 Tərcüməsi:
Ey bәlasına bәdәnim, canım fәda olan,
Ey allah, mәn qәm, әzab, bәla istәyirәm.
Dәli könlüm çıxmağa can atır,
Mәni meyxanәyә tərәf çәkir.
Şövq özü oddur, biz pәrvanәyik,
Lakin birçә buraxılışa (buraxılış vәrәqәsinә) ehtiyacımız var.
Bu yaranmışını tәmiz yandır,
Yaralı sinәyә bir mәlhәm bağışla.
Şirinin eşqi mәnim başıma şur saldı.
Kuhkәnin külünkü yenә göyә qalxdı.
Mәn Kuhәn deyilom, Vamiq dә deyilәm,
Mən nә Şirinә, nә dә Әzraya aşiq deyilәm.
Mәn bir Leyliyә aşiqәm ki,
Karvan ondan zınqırov kimi daim şuru fәğandadır.
Onun karvanının dunya adlanan bir dәvәsi var ki,
Hamı onun yükünün altında açizdir.
Ey dünya heyranı vә sәrkәrdanı olan,
Ey çanım vә bәdәnimlә qada-bәlasını aldığım,
Ey mәşuq, aşiq, yar olan,
Ey qazi, Mәnsur, dar ağacı olan,
Mәgәr dәli, ev odlandıran,
Elmdәn xәbәrsiz ürәyi mәnә verdin?!
Öz mәhәbbәtlәrinlә qarışdıraraq
Mәnim daxilimә Leylinin mәhәbbәtini tökdün.
Leylinin eşqi qәlbimdә şölәlәndi,
Yenә ağıllı fikirlәrim dәli oldu.
Tәdbir zәncirini qırdım,
Bundan sonra mәn zәncir istәmәrәm.
Boynumdan bu zәnçiri aç,
Aparacağın yerә özüm gedәrәm.
Ey nişansız, sәni harada axtarım?
Sәnin mәkanın harada olduğu mәn bilmirәm,
Sәni gah Kәbәdә axtarıram, gah kilsәdә,
Sәni gah öz yanımda tapıram, gah özkә yanında.
Gah әnqa kimi nişansız kaşanәdәsәn,
Gah da şam kimi evin içindә.
Sәnin üçün bir mәnzil bilmirәm,
Bu qәdәr bilirәm ki, ürәkdә sakinsən
Eşqә, onun qövqasına afәrin!
Yena eşq sevdasından bihuş oldum.
Eşq mәnә başdan ayağa kimi od vurdu,
Әhsәn sәnә, ey qanlı eşq, əhsәn!
Alәmә hay-küyü eşq salmışdır,
Şirlәri eşq zәncirlәmişdir.
Suyu vә torpağı oda eşq çevirir,
Fәlәklәr xәrmәnini eşq yandırır.
Şahları aciz vә möhtaç eşq edir,
Mahmudu Ayaza eşq bağlayır.
Yox, sәhv oldu, mәn hara, aşiqlik hara?
Eşq hәr nalayiqin işindәn yüksәkdir,
Eşqbazlıq hәr oğulun işi deyil.
Qartalın işi milçәyin әlindәn gәlmәz,
Aşiqlik susuz Huseynin işidir,
O, xәncәr yarası üçün susuzdur.
O kafirlәr din padşahına--
Nizә, qılınç vә ox yarası vurduqca,
O, cigәr yanğısı ilә deyirdi:
"Dirildim, başqa yara vur!"
Kaş ki, mәnim yüz canım olaydı,
Hamısı canana fәda olaydı.
Əfsus,canim bir dənədən artıq deyil,
Dərvişin bundan artıq töhfәsi yoxdur.
O aşiqin beyni boşdur ki,
Dost yolunda özünü parçalaya bilmir.
Beyin nәdir, dәri nәdir, dost dostdur,
Aşiqlәrin mәqsәdi eynәn odur, odur!
Ey çamaat, siz elә bilirsiniz ki,
Mәn susuzluqdan çana gәlmişәm?
Mәn әgәr su istәsəm, yer dәniz olar,
Dunyada torpaq tapılmaz olar.
Mәn susuz deyilәm, özüm Sәlsәbil vә Kövsәrәm,
Başdan ayağa kimi dirilik suyuyam.
Hökmüm әgәr bu dövranın әksinә olsa,
Asiman dayanar, yer hәrәkәtә gәlәr.
Ey kafirlәr, bu pәrdәni yırtın!
Bu solmuş bәdәni buraxın!
Bu arıq bәdәn bizim aramızdadır, baxın!--
Bu pərdәni aradan götürün!
Yox, sәhv oldu, bәdәn dә çandır,
Әgәr diqqәtlә baxsan, can da bәdәndir.
Görmәdin cәnnәt bağının bülbülü Movlәvi
"Mәsnәvi"dә neçә demişdir:
"Bәdәn çandan vә çan bәdәndәn ayrı deyildir,
Lakin heç kәsә çanı görmәk imkanı verilmәmişdir"....
 
Qüdsinin bu mәsnәvisi ustadi-möhtәrәmi olan Cәlalәddin Ruminin kәlamına bәnzәyir desәk, xәta etmiş olmarıq. Mәhәbbәti-ilahi vә eşqi-hәqiqi barәsindә yazdığı biri-birindәn gözәl vә suzişlidir:
 
Afәrin bәr eşq bәr ğouğaye-eşq
Baz bixod gәştәm әz soudaye-eşq-- 
 
--deyib, şair doğrudan da bixudluq halına düşür vә eşqi-hәqiqini tәrif edir, özünә xitabәn deyir: Mәn hara, eşq hara!... Eşq mәnim kimi üftadә vә fürumayәlәrin şәnindәn bәrtәrdir. Şahinin hünәri mәgәsdәn bәid olduğu kimi, aşiqlik hünәri dә bizim kimi gәdalardan uzaqdır.
  
Aşiq olmaqlıq mәhz Kәrbәla şәhidi, dodaqları әtәşdәn parçalanmış İmam Hüseyn әleyhissәlamın işidir ki, ona eşq yolunda, din vә hәqqaniyyәt uğrunda nә qәdәr xәncәr, ox vә nizә vururdularsa, yenә dә o, suzicigәrlә deyirdi: Vurun! Sizin zәxminizdәn canım zindә olur. Kaş yüz canım ola idi ki, canan yolunda onları fәda edәydim.
 
Mәrhum Hacı Abbasqulu ağa tәlif etdiyi әsәrlәrdәn "Nәsihәtnamә"yә gәldikdә, onların mәalından mәrhumun fazil, alim vә hәkim bir şәxs olduğu görünür.
  
Bu kitab 102 hәkimanә nәsihәtlәrdәn ibarәtdir ki, mәrhum Qüdsi onları tәlimi-әtfal üçün tәrqim etmişdir. Ziyadә sadә vә açıq dildә [olan] bu nәsihәtlәri böyüklәr dә gәrәkdir dәrguş edib, onlara әmәl etsinlәr, ta ki, özlәri üçün nicat vә sәadәt yolunu bulsunlar.
  
"Kitabi-nәsihәt"i mәrhum Qüdsi cәnab hәqqә hәmdü sәna edib vә rәsuli-әkrәmimizә sәlatü sәlam göndәrdikdәn sonra belә başlayır: "Günahkarlığa vә acizliyә iqraredici bәndә Abbasqulu İkinci Mirzә Mәhәmmәd xanın oğlu Bakui (allah onların hәr ikisinә cәnnәt ilә nicat versin!) hәrçәnd uşaqlara tәlim vermәkdәn ötrü axtardım, aralıqda bir nüsxә görmәdim ki, lәfzdә vә mәnada asan olub, onların xülqlәrinin göyçәkliyinә dәlalәt elәsin.
  
Danışılmış vә yazılmış nüsxәlәrin bәzisi ibarәtdә vә bәzisi mәnada bir növ qarışıqdır ki, çox tәlim edәnlәr özlәri onları anlamırlar vә bir parasında dәxi mәtlәblәr elә uzun vә pәrişandır ki, onu zәbt etmәk vә anlamaq müşkül görünür. Bu sәbәbdәn bu sözün mәnasından ki, "Әlelmu fissuğri kәnnәqşi filhәcәri" yәni uşaqlıqda elm öyrәnmәk daşda nәqş salan kimidir, qәflәt vaqe olmasın, xülğün göyçәkliyini istәyәn gәrәkdir uşaqlıqda dәrs versin. Çünki sonradan pis olan xasiyyәt vә adәtlәr bәrqәrarlıq sәbәbilә tәbiәtdә qәrar tutsa, elmü әdәb insana müşkül әsәr eylәr. Bәs buna görә, tarixi-islamiyyәnin 1252-ci ilindә bir müxtәsәr kitab--ki, ibarat vә mәnada asan vә aşikardır, "Nәsihәt" adı ilә adlanmış olsun,--tәlif etdim. Belә ki, minnәtlәri bağışlayan allahın mәrhәmәtinә ümid tuturam ki, onun faydası uşaqlara artıqraq olsun.
  
Uşaqlara xitabdır: "Mәnim әzizim, sәn insansan. Allah-taala insanı alәmdә hamı şeydәn yaxşıraq yaradıbdır. Görmürsәn ki, heyvanlar o qәdәr güc vә böyüklük ilә insanın әlindә giriftardırlar?! Bu, ancaq işlәrin tәrzini bilmәk sәbәbindәndir. Bu insan tayfasının arasında dәxi hәr kәs iş bilәn vә yaxşı işlidir, hәmişә hörmәtli olur. Bәs, yaxşı işlәmәyin vә iş bilmәyin tәrzini öyrәnmәk lazımdır o adamlardan ki, yaxşı-yamanı tәhqiq vә tәcrübә ilә mәlum ediblәr, onların sözlәri bizdәn ötrü nәsihәtdir". Bundan sonra nәsihәtlәrin yazmağına şüru edir ki, cümlәsinin buraya küncayişi yoxdur.
 
Bu müqәddimәdәn möhtәrәm oxucularımız görürlәr ki, mәrhum Qüdsi nә qәdәr alim vә fazil bir şәxs imişsә dә, yazısında sadәliyi vә güşadәliyi qәliz vә dolaşıq ibarәlәrә tәrcih verirmiş.
  
Böyük әdiblәrin yazısı hәmişә belә açıq vә sadә olur. Mirzә Fәtәli Axundovun, Qasım bәy Zakirin, Hәsәn bәy Mәlikzadәnin asari-qәlәmiyyәlәri bizim bu qövlümüzә şahiddir. Rus şüәra vә әdiblәrindәn әn mәşhurları--Puşkin, Nekrasov, Turgenev, Tolstoy vә Çexov öz әsәrlәrini belә açıq, sadә vә rәvan dildә yazıblar.
  
Qәliz, çәtin vә dolaşıq dildә yazan әdiblәrin fikirlәri dә dolaşıq olur; onların әsәrlәri çәtin vә ağır oxunulur vә insana fәrәh әvәzinә qәm vә kәdәr gәtirir.
 
"Kitabi-nәsihәt"dәn bir neçә nәsihәtlәr
 
Әxlaqü adab vә xәlayiqlә hüsni-müamilә vә müaşirәt etmәk babında yazır:
  
20. Hәr kәsә ki, yetişdin, salam ver. Әgәr sәnә söz desә, ona әdәb vә hörmәt ilә cavab ver, ta hamı sәni dost vә әziz tutsun.
 
21. Elә kimsәlәr ilә yoldaşlıq elә ki, böyüklәr onlara yaxşı desinlәr. Әclaf vә hәrzәgu adamlardan uzaq ol, ta sәn dәxi onlar kimi olmayasan.
  
22. Çün bir adamı möhtac gördün, hәr nә qәdәr mümkün olsa, ona kömәk elәmәkdә müzayiqә elәmә, tainki özgәlәr dәxi ehtiyac vaxtında sәnә kömәk elәsinlәr.
 
23. Heç kәsin yamanlığını bir şәxsin yanında danışma, çünki o adam әgәr dostdur, sәnin haqqında bәdgüman olar, әgәr düşmәndir, sәnin dediyini o kәsә yetirәr.
  
24. Yalan demәkdәn özünü saxla. Çün bir kimsәnә bu xasiyyәti sәndә bilsә, sәnin doğru sözünә dәxi bavәr etmәz.
  
25. Bir şәxs ki, gәlib özgәnin eybini sәnin yanında desә, ondan uzaq ol ki, sәnin dә eybini özgәlәrә deyәr.
 
27. Qәzәb vaxtı insanın halı pәrişan olur. Özünü o halda hamı şeydәn qırağa tut. Bir işi ki, elәmәk istәdin, qәzәbin sakit olandan sonra elә.
 
29. Bikarlıqdan qorx ki, hamı eyiblәrdәn pisdir. Bunu bilmәlisәn ki, heç bir şey alәmdә bikar deyil.
 
30. Hamı şeyi allah-taala öz alәminin nizamından ötrü sәbәblәr yaradıbdır ki, birisi o birisiz qaim olmaz. Sәn dә onlardan birisәn. Әgәr bikar oturarsan, daş vә palçıq sәndәn yaxşıraq olar, çünki onlar tәmirat işlәrinә gәrәkdir.
  
31. Elm vә kәmalın tәhsilini hamı işlәrdәn әzizraq say. Ondan ötrü ki, hamı şeylәr onların vasitәsilә müyәssәr olar.
 
35. Şuxluğu vә zarafatı özünә adәt elәmә. Ondan ötrü ki, nәzәrlәrdә xәfif görünәrsәn; rişxәnd sәbәbi ilә özgәlәr sәndәn inciyәrlәr. Hәtta ehtimal var ki, yamanlığa dәxi qәsd elәsinlәr.
 
36. Mübahisәdә әgәr bir kimsәyә qalib oldun, elә etmә ki, onun nadanlığı hazırda olanlara mәlum olsun, tainki bu sәbәbdәn sәnin әdavәtin onun ürәyindә mәqam tutsun vә o şәxs dәxi sәndәn intiqam almaqdan ötrü fürsәt vaxtını gözlәsin.
  
37. Danışıq vaxtı göftügu fürsәtini özgәlәrә ver. Ehtimal vardır ki, hiylәgәr şәxs sәhv edib müddәanın hәqiqәtini bәyan elәsin. Әgәr sәn çox danışsan, xәtavü nöqsan sәnin tәrәfindә olur.
 
40. Çün bir müsibәtә giriftar oldun, sәbr elә vә öz müsibәtini xalqın yanında izhar elәmә ki, әgәr düşmәndirlәr, sәnin müsibәtin onların tәninә sәbәb vә qüvvәtlәrinin artıq olmağına bais olacaqdır vә әgәr biganәdirlәr, onların nәzәrindә hәqir olmuş olarsan vә әgәr dostdurlar, onların qәmgin olmağına vә sәnin müsibәtinin tәzәlәnmәyinә bais olur.
  
41. Pakdamәnliyi, yәni tәmizxasiyyәtliyi özünә adәt elә. Hәr kәsi ki, fәsad işlәrә mürtәkib olar, onun dini vә hәyası gedәr vә xalq içindә tez biabru vә rüsvay olar.
 
66. Nә qәdәr ki, yaxşılıq ehtimalı var, özgәlәri yamanlığa hәml elәmә. Bәlkә o yaxşı işdir, ancaq sәn onun mәslәhәtini bilmirsәn.
 
68. O şey ki, özünә görә yaman sayırsan, özgәnin haqqında rәva görmә, tainki onun cәzası özgәdәn sәnә qayıtmasın.
 
71. Heç bir kәsin zәrәrinә razı olma. Alış-verişdә pakhesab ol. Әmanәtә xәyanәt elәmә, tainki allah-taalanın qәzәbinә gәlmәyәsәn vә xәlayiqin mәrdudu olmayasan.
 
73. Öz qonşularının vә hәmşәhәr adamlarının yaxşılığına çalış, ta onlar da sәnin ilә hәmin şivәdә rәftar vә müraat elәsinlәr. Sәn bir nәfәrsәn, onlar çoxdur. Bir nәfәrin ehtiyacı çoxa olmaq aşikardır.
 
80. Bir kәsin әdavәtinә ürәyindә yer vermә ki, sәnin dininin vә ürәyinin rahatlığını bәrhәm edәr.
 
84. Yaman işi ki, edәrsәn, onun faydası sәndәn ötrü qalmaz, amma onun günahı vә bәdnamlığı sәnә baqi qalar.
 
85. Yaxşı әmәldәn iki dәfә lәzzәt apararsan. Birisini o işi edәn vaxtda, birisini dә o işin sәmәrәsi sәnә yetişәn zamanda.
  
87. Çün hamı şey üçün alәmdә zail olmaq ehtimalı vardır, özünü heç zada elә bağlama ki, mәbada bir gün o şey zaval tapsa, sәnin zindәganlığın müşkül olsun.
  
89. Fәqirlikdәn vә bәdbәxtlikdәn şikayәt elәmә ki, alәmdә sәndәn fәqir vә biçarәraq çox vardır. Onlar әgәr sәnin halında olsa idilәr, çox şadlıq edәrdilәr.
 
96. Bәdbәxt o şәxsdir ki, bir kәsin haqqında yaxşılıq etmәk fürsәti olduqda, etmir. Bavücudi-in ki, insan üçün şükr elәmәk vacibdir ki, o özü kimi bir adama vәliyyün-nemә olubdur.
 
Burada bu qәdәr yazılana iktifa etdik. Cümlәsi gözәl nәsihәtlәrdir ki, onları dәrguş edәnlәr bәxtiyar kimsәlәrdir. Mümaileyhin yazdığı nәsihәtlәr bir-birinә bağlıdır vә yek-digәrini şәrhü bәyan edir. Vә lakin biz burada yazdığımız insanın müxtәlif halü xasiyyәtlәrinә vә xәlayiqlә hüsni-müaşirәtinә şamil olanlardır.
 
Bilmәk gәrәkdir, mәrhum Abbasqulu ağanın qızı Tuğra xanım dәxi şairә imiş. Aşağıda yazılan şer onun kәlamındandır:
 
Tuğra xanımam, alәm ara çünki әzizәm,
Abasqulu ağa qızı, Zәhrayә kәnizәm.