Hacı Şahin maraqlı faktları açdı: "Ən bədbəxt insan odur ki Ramazan ayında günahları bağışlanmasın"

Hər il Ramazan ayı gəldikdə orucun tutulması ilə bağlı bir çox suallar yaranır.

Tanınmış ilahiyyatçı, “Məşədi Dadaş” məscidinin axundu, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin səlahiyyətli nümayəndəsi Hacı Şahin Həsənli Publika.az-a verdiyi müsahibədə oxucuları orucla bağlı maraqlandıran suallara və digər məqamlara aydınlıq gətirib.

- Orucun insan sağlamlığı üçün faydaları elmi araşdırmalarda sübut olunub. Bəziləri orucu ancaq sağlamlıq üçün tutmağa başlayıb, bəs bu zaman o, ibadət kimi qəbul olunurmu?

- Müasir tədqiqatlar təsdiq edir ki, orucun sağlamlığa müsbət təsiri var. Peyğəmbərimiz də bu barədə hədis nəql edib. O buyurub ki, oruc tutun ki, sağlam olasınız. Təbii ki, orucun insan cisminə faydası danılmazdır. Lakin oruc tutanın niyyəti yalnız sağlamlıq ola bilməz. Ümumiyyətlə, istənilən ibadətin niyyəti Allah rizası üçün yerinə yetirilməsidir. Digər müsbət təsirlər özü-özlüyündə onsuz da hiss olunacaq. Odur ki, niyyəti qarışdırmaq olmaz. Hər hansı ibadəti Allah üçün tuturuqsa, onun sağlamlığa təsiri yenə də öz yerində qalacaq. İbadətin məqsədini dünyəvi məqsədlərlə məhdudlaşdırmaq olmaz.

- Aclıqla ruhi və mənəvi səviyyədə təmizlənmənin nə kimi əlaqəsi var?

- Ramazan ayında müsəlmanlar ən zəruri ehtiyaclarından imtina edir. Hər bir insanın imtina potensialı var. İnsanı digər canlılardan fərqləndirən əsas cəhət könüllü imtina etmək bacarığıdır. Oruc bu bacarığın işə düşməsi və inkişaf etdirilməsidir. Bir var ki, insan nədənsə imtina etməyə məhrumiyyətdən məcbur olur. İmtinada məcburiyyət olarsa, bir o qədər dəyərli deyil. Amma hər hansı fərd gözünün önündə olandan könüllü şəkildə imtina etməklə insanlığı və öz iradəsinin gücünü hiss edir. Ramazan ayı insanın məhz bu yönünü qabardır. İnsan müəyyən saatlarda zəruri əhəmiyyətə malik olan qidalardan imtina etməklə əslində özünə sübut edir ki, o, bioloji varlıq deyil. Bu, ruhun maddə üzərində qələbəsidir.

Sözsüz ki, burada maddənin tam inkar olunmasından söhbət gedə bilməz. Odur ki, axşam vaxtı insanın qidalanması zəruri olur. Hər bir halda orucun dərin fəlsəfəsi var və düşünürəm ki, orucun fəlsəfəsi insanın kimliyi ilə bağlıdır. Oruc “İnsan kimdir” sualına praktiki cavabdır.

- İmtina məsələsinə toxundunuz. Maraqlıdır ki, imtina bacarığına hansı yaşdan sonra yiyələnmək olar? Bu bacarıq insanda nə zaman formalaşır?

- Dinimizin tərbiyə konsepsiyasına əsasən və hədislərdə tərbiyə ilə bağlı söylənilən fikirlərdən belə nəticəyə gəlirik ki, uşaq 7 yaşına qədər tam sərbəst buraxılmalıdır. 7 yaşa qədər uşaq azad mühitdə böyüməli, hər hansı bir qadağa və məhdudiyyət tətbiq edilməməlidir. Onun istəkləri maksimum təmin olunmalıdır. Ziyanlı nə isə istədikdə, uşağa qəti şəkildə "yox" demədən, fikrini yayındırmaqla və digər üsullarla onu ziyanlı məsələlərdən uzaqlaşdırmaq olar. 7 yaşa qədər uşağın tam sərbəst böyüməsi önəmlidir. Sonra qeyd olunur ki, 7 yaşdan 14 yaşa qədər övladlarınıza ədəb öyrədin. Ədəb dedikdə imtinaya alışdırmaq nəzərdə tutulur. Yəni, könlü istədiyi hər işi edə bilməz. 7 il azad mühitdə böyüyən uşaq növbəti 7 ildə məhdudiyyətləri könüllü şəkildə qəbullanmaq və onlar vasitəsilə inkişaf etmək yolunu tutmalıdır. Əlbəttə ki, bunu kobud tərzdə təhqiredici ifadələrlə etmək olmaz. Peyğəmbərimiz buyurub ki, övladlarınıza hörmət göstərin. 7 yaşdan sonra uşağı hörmət və ehtiram hisis ilə imtinaya öyrəşdirmək lazımdır. Çünki bu yaşdan etibarən imtina etməyi öyrənməyə başlayanda, onun tamahkarlığının qarşısı alınır. O, güclü şəxsiyyət kimi formalaşır, iradəsi öz ixtiyarında olur. Odur ki, bu mərhələdə dediyiniz xüsusiyyətin tərbiyələndirilməsinə ehtiyac var.

- Azərbaycanda Ramazan ayı və oruc fəlsəfəsinin əhəmiyyəti cəmiyyət tərəfindən nə dərəcədə dərk edilir? Bütövlükdə cəmiyyət orucu şüurlu şəkildə tutur, ya kortəbii şəkildə ənənə halında davam etdirilir?

- Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra müstəqilliyin ilk illərindən dini mühitdəyəm. Yeniyetməlik dövründən insanların mənəvi-dini dəyərlərə üz tutması, gənclər arasında mənəvi dəyərlərin yayılması prosesini yaxından izləmişəm. İlk illərdə dini məlumatsızlıq daha çox idi. Dini ədəbiyyat sıfır həddində idi. Keçən əsrin 90-cı illərində dinlə tanış olmaq üçün dini ədəbiyyat tapmaq mümkünsüz idi. O dövrdə oruc yalnız bir ənənə kimi yaşayırdı. Son dövrlərdə artıq bu mövzularda kifayət qədər dini ədəbiyyat var. KİV-də bu barədə açıqlamalar verilir, məscidlərdə tədbirlər keçirilir, televiziyalarda Ramazan ayı ilə bağlı bir neçə gündəlik proqramlar yayımlanır və burada orucun fəlsəfəsi insanlara açıqlanır.

Demirəm ki, hər kəs bundan məlumatlıdır, hər halda bilənlərin sayı əhəmiyyətli dərəcədə artıb. Bu istiqamətdə maarifləndirmə işləri geniş şəkildə həyata keçirilir və onun müsbət nəticələri nəzərə çarpır.

- Oruc günahları yuyurmu? Yoxsa yuxarıda sadalanan məqsədlərə yönəlib?

- İnsan sadaladığımız məqsədlərə doğru irəli hərəkət edərkən, günahların bağışlanması özü müəyyən qanunauyğunluqlara tabe olan məsələdir. Günahların təsiri qarşılaşdığımız hadisələrdə də özünü göstərir. Biz vahid bir aləmdə yaşayırıq və bir insanın səhvi, günahı, üsyanı və ya xətası digər hadisələrə, başqa insanların taleyinə təsirsiz ötüşmür. Bunlar bir-birindən ayrılmır. Bu baxımdan özümüzü islah etməklə, güclənməklə günahları bağışlatdırmış oluruq. Hədislərdə buyurulub ki, ən bədbəxt insan odur ki, Ramazan ayında günahları bağışlanmasın.

Ramazan ayında bütün günahlar bağışlanır və ya bağışlanma şansı çoxalır. Çünki insan özünü təftiş etmək imkanına sahib olur, özü ilə tanış olur və maddiyyatın səs-küyündən uzaqlaşıb öz daxili dünyasına baş vurur. Bütün bunlar: səhvi tapmaq, etiraf etmək, daha sonra onun düzəldilməsinə səy göstərmək və s. bağışlanma prosesidir. Bağışlanma haqqında yanlış düşüncələrdən biri də odur ki, biz tövbəni mərasim kimi təqdim etmişik. Tövbə mərasim deyil və olmamalıdır. Ümumiyyətlə, insan öz günahlarını kiminsə yanında dilə gətirib etiraf etməməlidir. Günah Allahla insan arasında xəlvətdə danışılmalıdır. Bu, əslində, insanın özünə hesabatı və öz səhvlərini etiraf edib inkişaf etmək fürsətidir. Ramazan ayında bu fürsət çoxaldığından bağışlanma imkanı da çoxalır.

- Dində səhvlərin yaş limiti varmı? Sizcə, hansı yaşda edilən səhvlər və ya günahlar bağışlanmır?

- Hədislərdə qeyd olunur ki, 40 yaşdan sonra insan daha məsuliyyətli olmalıdır. Çünki müdriklik yaşına daxil olur. İnsanın saçında və ya üzündə ağ tük görünməyə başladıqda, Allah deyər ki, ona əzab verməyə həya edirəm. Odur ki, müəyyən yaş dövründə insan müdrikləşməlidir və həyat təcrübəsindən də yararlanaraq müəyyən səhvləri buraxmamalıdır.

Buna baxmayaraq, insan yaşından asılı olmayaraq ömrünün sonuna qədər səhv və xəta edərsə, onun bağışlanmaq imkanı var. Və heç bir yaş dövründə deyə bilmərik ki, sənin günahın bağışlanmayacaq. Belə bir ayə, hədis və dini hökm tapa bilmərik. Qurani-Kərimdə birmənalı qeyd olunur ki, günah işlədən bəndələr Allahın rəhmətindən məyus olmasın, çünki Allah bütün günahları bağışlayır. Bu fikirdən o nəticə hasil olunur ki, insanın istənilən yaş dövründə bağışlanmaq imkanı var və bu imkandan məhrum olmur. Bu, Allahın rəhmətinin təzahürü və ifadəsidir. Amma müəyyən yaş dövründən sonra bəzi xətalar özünü daha qabarıq şəkildə göstərir. Bəzən də insan etiraf etmək şansını itirir. Bağışlanmaq üçün etiraf etmək və Allahın dərgahına yönəlmək lazımdır. Təkrar günah etdikdə, insan günaha alışır və özünə bəraət qazandırır, dolayısı ilə üzr istəmək fikrində belə olmur. Öz səhvlərinə haqq qazandıran insan artıq özü ilə də səmimi ola bilmir. Bu, təhlükəli və insan üçün ən xoşagəlməz hallardan biridir.

- Sizcə, insanları niyə öz günahları deyil, başqalarının günahsız olduğunu görmək daha çox incidir?

- Bu, çox dəyərli sualdır. İnsanın əsas problemlərindən biri həsəddir, özündə olmayan xüsusiyyəti başqasında görmək bəzilərində qıcıq yaradır və paxıllıq hissi doğurur. Əslində, insan ruhunun müayinəsi bu zaman baş verir. İnsanın kimliyi özündən üstün biri ilə qarşılaşdığı zaman ona olan münasibətində üzə çıxır. Hansısa xeyirxah insanı gördükdə hansı münasibət sərgiləyiriksə, bu, bizim həqiqi, mənəvi dünyamızın güzgüsü olur. Biz saatlarla mənəviyyat haqqında danışa, mücərrəd cümlələr işlədə, yaxud da ədalətin fəzilətindən danışa bilərik. Amma bizim ədalətə münasibətimiz ədalətli insana münasibətimizdə özünü göstərir. Ədalətə nə dərəcədə bağlı olub-olmamağımız ədalətli insana göstərdiyimiz hörmətdən və yaxud hörmətsizlikdən asılıdır.

İnsan öz daxilini müayinə etmək, öz daxilində olan nöqsanları üzə çıxarmaq üçün başqaları ilə münasibətini təftiş etməlidir. İnsan narahatlıq təzahürünü özündə tapdıqda, özünü tənbeh etməli və mənfi xüsusiyyəti özündən uzaqlaşdırmağa çalışmalıdır.

Quran məntiqinə baxsaq, yer üzündə ilk qətl Habil ilə Qabil arasında baş verib. Maraqlıdır ki, hər ikisi dini ayin icra edib. İkisi də Allah dərgahına qurban gətirib, biri qurbanı qəbul olunduğu üçün digərini həsəd ucbatından öldürüb. İnsanın əsas problemlərindən biri də günahsız insana qarşı qıcıqlanmasıdır. Biri özündə natamamlıq hiss edib və qardaşının mənəviyyat baxımdan ondan üstün olmasını qəbul edə bilmədiyi üçün onu qətlə yetirib.

Bizdən üstün və ya müsbət xüsusiyyəti olan insan görəndə onu dəyərləndirməyi bacarmalıyıq. Ola bilsin ki, nəfsimiz bunu qəbul etməsin. Bu məqamda nəfslə mübarizə aparmaq və xeyirxah insanlara dəyər vermək çox önəmlidir.

- Deyirlər ki, insan övladının ən qorxulu xəstəliyi etdiyi günahı özünə etiraf etməsidir. Etiraf məqamının daha tez yetişməsi üçün nə etmək lazımdır?

- Daha çox düşünməklə etiraf halına yaxınlaşa bilər. Biz səbəb və nəticələrin hakim olduğu dünyada yaşayırıq. Hər hansı əməlimiz təsirsiz ötüşmür və növbəti addımlarımıza birbaşa təsir edir. Öz keçmişimizi təftiş etdikdə görərik ki, səhvlərimiz bizə ağır sıxıntılar yaşadıb. Biz bəzən axirət cəzalarından danışırıq, amma günah və ibadətin dünyada da təsirləri danılmazdır. Çox şəffaf hiss olunmasa da insan diqqət etdikdə görər ki, günahları həyatının acılaşmasına və həyat ləzzətinin azalmasına gətirib çıxarır.

Ümumiyyətlə, dindarlıq acı həyat yaşayıb axirət xoşbəxtliyi ilə ibadət etmək deyil. Mənəviyyat və dindarlıq özünü bu dünyada göstərməli və öz ləzzətini insanlara daddırmalıdır. İnsan müəyyən təfəkkürdən sonra anlayır ki, etdiyi xətalar aqibətinə, dünyadakı taleyinə və başqaları ilə münasibətlərinə mənfi təsir edir. Nəticədə insana verilən ömür fürsətini etdiyi səhvlərlə qaralayıb korlayır. Bu ömürdən maksimum faydalanmaq və könül dolusu ləzzət almaq şansını itirir. Belə bir halda insan etiraf edib yüngülləşir. Həqiqətən də günah yükündən azad olduqdan sonra insan sanki yenidən doğulur. Allah onun bütün keçmiş günahalarını bağışlamaqla ona yeni fürsətlər verir. Bu hiss xüsusilə Ramazan ayında özünü qabarıq şəkildə göstərir. İnsan hiss edir ki, həyata baxışı dəyişib, sanki keçmişdə onu təqibdən pis əməllərin əsarətindən qurtulmaqla rahat nəfəs alır və həyatdan zövq almağa başlayır. Əvvəllər əhəmiyyətsiz hesab etdiyi nələrsə indi diqqətini cəlb etməyə başlayır. Həyat öz gözəlliyini ona göstərir. Həyat bütün problemləri ilə gözəldir. Həyatı çirkləndirən səhv və günahlarımızdır, onların etirafı düşüncə yolu ilə mümkün olur. Bütün bunları insan həyat təcrübəsi ilə gördükdə etiraf üçün münbit şərait yaradır.

- Humanizm duyğusu insan qəlbinə bərabər paylanılıb? Yoxsa bu, sonradan qazanılan keyfiyyətdir?

- Təbii ki, genetik və mühitin onlara aşıladığı xüsusiyyətlər, eləcə də tərbiyə nəticəsində yaranan xüsusiyyətlər eyni dərəcədə deyil. Amma hər birimiz ilahi fitrət əsasında yaranmışıq. Hədislərdə də qeyd olunub ki, hər bir insan gözəlliklər mədəni və xəzinəsidir. İnsan saf fitrətlə dünyaya gəlir. Sadəcə sonradan gözəlliklərin üstünü obrazlı ifadə etsək, toz-torpaq örtməyə başlayır. Cəmiyyətin, bəzən də ailənin bizə təlqin etdiyi müəyyən məsələlər bizdəki əyintilərə, ya da əksinə müsbət xüsusiyyətlərin inkişafına səbəb olur. Hər bir halda bunlar bərabər deyil, amma istənilən insanda anadangəlmə, lap dərin qatda da olsa belə, digərlərinə, ümumiyyətlə, varlıq aləminə qarşı mərhəmət hissi duyur. Bu, Allahın xüsusiyyətlərindən biridir. İnsan Allahın xəlifəsi olaraq dünyaya gəlir, sevgi potensialı və mərhəmət bazası onun qəlbində var. Sonradan buraxdığı səhvlər və ya müxtəlif amillər nəticəsində bu duyğular azalıb və çoxala bilər.

- Sizcə, niyə özünü müasir adlandıran insanlar günah və savabdan daha çox karma fəlsəfəsinin qanunlarına inanır?

- Müasir görünmək xəstəliyi var, buna snobizm də deyilir. Səmimi insan həqiqətən istənilən görüşü bölüşürsə və qəbul edirsə, bu, normaldır. Bəzi hallarda günah və savab anlayışının primitiv olduğunu iddia etmək məsələlərin mahiyyətindən xəbərsiz olmasından qaynaqlanır. Günah və savab heç də bəsit yanaşma deyil. Onlar bizim düz və səhv əməllərimizin adıdır.

Bəzilərinə günah cılızlıq əlaməti, savab isə ticarət və sövdələşmə kimi görünür. Dinimizdə günahı tərk etmək insanın ruhu, mənəviyyatı və iç dünyası ilə bağlı olan məsələlərdir. Əslində, baxsaq, görərik ki, iddia olunan mövzu ilə dini mövzular arasında dərin fərq yoxdur, sadəcə bəzən fərqli şəkildə ifadə olunur. Bəzən də dediyiniz məsələləri düzgün qavramağa stereotiplər mane olur.

- Məktəblərdə dini dərslərin keçirilməsinə ehtiyac varmı? Ümumiyyətlə, dini təhsil necə olmalıdır?

- Bu gün Azərbaycan məktəblərində dini təhsildən yox, dini məlumatın verilməsindən söhbət gedir. Konstitusiyamıza əsasən Azərbaycanda təhsil dünyəvidir. Din haqqında məlumatların verilməsi təhsilin dünyəvi xarakteri ilə hər hansı ziddiyyət təşkil etmir. Çünki din haqqında tarixi bilgilər, dinlərin aşıladığı mənəvi və əxlaqi dəyərlərin çatdırılması əhəmiyyətlidir. Bir şərtlə ki, bunu təqdim edəcək peşəkar mütəxəssislərin sayı yetərincə olsun. Gənclərimizin elmi mühitdə din haqqında məlumat əldə etməsinin psixoloji tərəfi var.

Əgər insan akademik mühitdə hər hansı ziyalının dilindən din haqqında məlumat əldə edirsə, bu, onun dini təsəvvürlərinin formalaşmasına müsbət təsir göstərir. Onun xürafatdan və mövhumatdan uzaqlaşmasına imkan yaradır. Günümüzdə radikallığın, ekstremizm və din adı altında cinayətlərin yayıldığı bir dönəmdə gənclərə dini biliklərin verilməsi önəmlidir. Çünki savadsızlıq olan yerdə radikal düşüncələr də inkişaf edir, radikal cərəyanlar adətən dini məlumatsızlıqdan istifadə edir. Şükür Allaha ki, ölkəmizdə radikallaşma tendensiyası yoxdur. Bizdə dözümlü bir mühit var. Azərbaycanda dini dözümlülükdən də yüksək münasibətlər sistemi mövcuddur. Məzhəb təmsilçiləri bir-birinə dözür, hətta qardaşlıq münasibətlərində olur. Məsələn, Avropada yəhudilərin dini geyimdə müsəlmanların ibadət etdiyi yerdən rahat şəkildə keçib getməsi təsəvvür olunmazdır. Bu, onlar üçün böyük bir risk olardı.

Azərbaycanda dini dözümlülük ənənələri var və bu ənənələri qoruyub saxlamaq üçün din haqqında məlumatlı olmaq lazımdır. Dini yad təsirlərdən qorumaq üçün din haqqında bilgini özümüz verməliyik. İndiyə qədər dini maarifləndirmə istiqamətdə də addımlar atılıb və öz bəhrəsini verib. Amma məktəblərdə bu məsələnin nə dərəcədə gerçəkləşəcəyini bilmirəm. Azərbaycan Respublikasının Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin sədri Mübariz Qurbanlı bu fikri səsləndirdi. Sonra cəmiyyətdə müzakirələr açıldı. Çoxları elə bildi ki, din xadimləri məktəblərdə din dərsləri verəcək. Əgər olacaqsa, bu dərsləri din xadimi kimi fəaliyyət göstərən insanlar yox, ilahiyyatçılar həyata keçirəcək.

- Yəni məktəblərdə dini dərslər olarsa, bütün dinlər haqqında məlumat veriləcək.

- Bəli, ənənəvi dinlər və onları ayıran, ixtilafa səbəb olan xüsusiyyətləri yox, əsasən dinlərin ortaq cəhətləri təqdim olunmalıdır. Bu səpkidə dinlər haqqında məlumat verilsə, cəmiyyətə öz müsbət təsirini göstərəcək.

- Bu, digər ölkələrin təcrübələrində varmı?

- Avropa və bir sıra inkişaf etmiş ölkələrdə var. Hətta katolisizm bir neçə qərbi Avropa ölkəsində məcburi fənn kimi keçirilir. Polşa və Skandinavya ölkələrində bu təcrübə tətbiq edilir.

- Bəs bizdə niyə savadlı dindarların sayı barmaqla sayılacaq qədərdir?

- Bunun obyektiv səbəbləri var. Unutmaq olmaz ki, biz ateizmin tüğyan etdiyi dövlətin tərkibində yaşamışıq. SSRİ yeganə dövlət idi ki, dinsizliyi öz ideologiyası bəyan etmişdi. Belə bir mühitdə dini irsimiz məhv edildi, dini ədəbiyyatlardan əsər-əlamət qalmadı. Din xürafat, geridə qalmışlıq və keçmişin qalığı kimi təqdim olunurdu, sonradan din adı ilə xürafat yayılmağa başladı. Xürafatçılar dindar kimi təqdim edildi.

Əlbəttə ki, sovet dövründə din sahəsində görkəmli din xadimlərimiz olub. Lakin dini irsimiz məhv edilib deyə sıfırdan başlamalı olmuşuq. Bu da özlüyündə mürəkkəb bir prosesdir. Bu istiqamətdə addımlar atılır, Prezidentin sərancamı ilə İlahiyyat İnstitutu yaradılıb. Həmçinin bir müddət İslam Universiteti fəaliyyət göstərib. Bildiyim qədərilə bölgələrdə də dini biliklərin veriləcəyi bir neçə tədris müəssisəsinin də açılışı olacaq. Peşəkar kadrların yetişməsi prosesi davam edir, birdən-birə savadlı ilahiyyatçıların sayının artması mümkünsüz məsələdir.

- Cəmiyyətin ziyalıları olan həqiqi din təəssübkeşləri niyə dini fikirlərini açıq şəkildə ifadə etməyə çəkinir?

- Sovet təbliğatı cəmiyyətdə öz təsirini buraxmışdı. Ateizm səviyyə göstəricisi, inanclılıq geridə qalmışlıq hesab olunurdu. Bu qorxu ürəyimizdə hələ də qalıb. Odur ki, bəzən insanlar dini kimliyini üzə çıxartmağa çəkinir. Son dövrlərdə bu istiqamətdə dəyişiklik var. İnanclı mühitdə kifayət qədər ziyalı gənclərimiz var. Düşünürəm ki, dindarların ziyalılaşması, ziyalıların mənəvi dəyərlərimizə sahib çıxması müsbət prosesdir. Belə olarsa, dini mühiti yad təsirlərdən qoruyarıq. Elmlə mənəviyyatın vəhdəti ümumilikdə inkişafa səbəb ola biləcək birlikdir. Dindarlar hər hansı mariginal qrupun adı deyil, inanclılıq geniş anlamdır. İnanclılıq gündəlik dini ayinləri yerinə yetirmək də deyil, bir insanın Allaha inanması və dini qəbul etməsi onun dindar olmasının göstəricisi hesab oluna bilər. Bu meyarlarla baxsaq, cəmiyyətin əksəriyyəti inanclı sayıla bilər.

- İnsanı pis əməllərdən nə uzaqlaşdıra bilər?

- İnsanı pis əməldən uzaqlaşdıran bir sıra amilllər var. İlk növbədə bilik sahibi olması. Quranda qeyd olunub ki, insanın elm sahibi olması onu yanlış addımlardan sığortalayar. Amma bəzən elm də kifayət etmir. Səhv etdiyimizi bilsək də, onun əksinə gedirik, özümüzlə bacara bilmirik, acı nəticəni görürük. Odur ki, Qurani-Kərimdə elmlə yanaşı, inam və təqvadan da danışılır. İnsan daxilində qoruyucu mexanizmə - mənəvi bir immunitetə ehtiyac var. Günahlardan uzaqlaşmaq üçün insan öz şəxsiyyətinin dəyərini bilməlidir. İnsan öz dəyərini bildikdə özünü ləkələməmək üçün günahdan uzaqlaşır. Bunu kiməsə məcburi addım kimi qəbul etdirmək olmaz. Bəzən hansısa mənafeyə çatmaq, bəzən də ləzzət hesab etdiyi nəyisə əldə etmək üçün insan günah işləyir. Günahla insan quruluşu arasına ziddiyyət var. Allah bizi nədənsə məhrum etmək üçün qadağan etmir, sadəcə bizə yaraşdırmır. Bütün günahları araşdırsaq, görərik ki, onlar bizə yaraşmayan əməllərdir. Günahdan uzaqlaşdıqca maddi dünyada həyatdan daha çox zövq almağa və potensialımızı daha yaxşı reallaşdırmağa başlayırıq. Günahın insan şəxsiyyətini ləkələməsi mövzusu qabardılarsa və insana öz dəyəri izah edilərsə, o, pis əməllərdən daha sürətlə uzaqlaşar.