Mustafa Kamal Atatürk

Mustafa Kamal Atatürk (türk. Mustafa Kemal Atatürk; d. 1881, Saloniki – ö. 10 noyabr 1938, İstanbul) — Türkiyə İstiqlaliyyət Müharibəsinin hərbi və siyasi lideri, Türkiyə Respublikasının qurucusu və 1923-cü ildən 1938-ci ilə qədər vəzifə etmiş ilk prezidenti, Türk Ordusu Marşali və daha əvvəlində bir Osmanlı paşası.

Atatürk Birinci Dünya Müharibəsi əsnasında Osmanlı ordusunda xidmət edirdi; Çanaqqala Cəbhəsinde polkovnikliyə, Sina-Fələstin Cəbhəsinde isə İldırım Orduları (7-ci Ordu) generallığına təyin edilmişdir. Döyüşün sonunda Osmanlı İmperiyasının məğlubiyyətini taxıban Türkiyə İstiqlaliyyət Müharibəsindəki Türk Milli Hərəkatına öndərlik etmişdir. Qurtuluş Döyüşü müddətində Ankara Hökumətiniqurmuş, hərbi hərəkətləriylə İttifaq Dövlətləri tərəfindən göndərilən hərbi gücləri təxribata uğratmış və Türk millətini zəfərə aparmışdır. Atatürk daha sonra köhnə Osmanlı İmperiyasını müasir və sekulyar bir millət dövlətinə çevirmək üçün siyasi, iqtisadi, ictimai və mədəni islahatlar başlatmışdır. Liderliyi altında minlərlə yeni məktəb inşa edildi. İbtidai pulsuz və zəruri hala gətirildi. Qadınlara qeyri bərabərlik və siyasi hüquqlar verildi. Kəndlilərin kürəyinə yüklənən ağır vergilər azaldıldı. Türk orduları baş komandiri olaraq Sakarya Meydan Müharibəsindəki müvəffəqiyyətinə görə 19 Sentyabr 1921 tarixində "Qazi" adını almış və mareşalliğe yüksəlmişdir. Xalq Firqəsini qurmuş və ilk ümumi başçısı olmuşdur. 1938-ci ildəki vəfatına qədər arxa arxaya 4 dəfə prezident seçilən Atatürk, bu vəzifəni ən uzun müddət icra edən prezident olmuşdur.

Atatürk tarixdə oynadığı əhəmiyyətli roldan ötəri bir çox yazar və tarixçi tərəfindən araşdırılmış və haqqında 379 əsər yazılmışdır. Bu yönü ilə haqqında ən çox əsər yazılan ilk 100 adam arasında iştirak etməkdədir. Ayrıca dünyada ilk dəfə və tək nümunə olmaq üzrə, Birləşmiş Millətlərin UNESCO təşkilatı tərəfindən, özünün 100-cü doğum ili olması səbəbiylə və bütün ölkələrin yekdilliklə 1981-ci ilin "Atatürk ili" olaraq qəbul edilmişdir. Jurnallarının Noyabr 1981 sayında da, Atatürk və Türkiyə mövzusu ələ alınmışdır.

Uşaqlıq və Gənclik illəri (1881-1904)

 

Bacısı Makbule Xanım, anası Zibeydə Xanım və Atatürk

 

 

Hərb Məktəbində yoldaşları ilə birlikdə, 1901

 

1839-cu ildə Kocacıkda doğulduğu sanılan atası Əli Rza Əfəndi, əslən Manastıra bağlı Debre-i Bâlâdandır. Atasının ailəsi 14-cü və ya 15-ci əsrdə Anadoludan bölgəyə köç etmiş olan Kocacık Yörüklərindəndir.Anasının mənşəyi isə Karaman'dan Rumeli'ye gələn Türkmenlerdendir. Ailəsi ilə Salonikiyə köç edən Əli Rza Bəy, burada gömrük məmurluğu və taxta-şalban ticarəti etdi. Əli Rza Bəy ayrıca 93 Harbi (1877-78) əsnasında yerli birliklərdə teğmenlik etmişdi. Əli Rza Bəy, 1871-ci ildə, 1857-ci ildə Salonikinin qərbindəki Langazada cütçü bir ailədə doğulan Zübeydə xanımla evlənmişdi. Mustafa Kamal Atatürk, bu cütün uşağı olaraq rumi 1296 (miladi 1881) ildə Salonikidə doğulub. Samsuna çıxdığı 19 May tarixini doğum günü qəbul etmişdir. Fatma, Ömər, Əhməd, Naciyə və Makbule adlı beş qardaşının ilk dördü kiçik yaşda həyatını itirmişdir.

Təhsil çağına gələn Mustafanın hansı məktəbə gedəcəyi mövzusunda anası ilə atası arasında anlaşılmazlıq çıxmışdı. Anası Mustafanın Hafiz Mehmet Əfəndinin məhəllə məktəbinə getməsini istəyir, atası isə o zamankı yeni üsullarla təhsil edən dünyəvi Mektebi Şəmsi İbtidai'nde (Şəmsi Əfəndi Mektebi) oxumasını istəyirdi. Ən sonunda əvvəl məhəllə məktəbinə başlayan Mustafa, bir neçə gün sonra Şəmsi Əfəndi Məktəbinə keçdi. Atatürk, məktəb seçkisindəki bu qərarı üçün həyatı boyunca atasına minnətdarlıq eşitmişdir. 1888-ci ildə atasını itirdi. Bir müddət Rapla fermasında anasının ögey qardaşı Hüseynin yanında qalıb yüngül ferma işləriylə məşğul olduqdan sonra -eğitimsiz qalacağından narahat edən anasının isteğiyle- Salonikiyə dönüb məktəbini bitirdi. Bu vaxt Zibeydə Xanım, Salonikidə gömrük məmuru olan Ragıp Bəy ilə evləndi.

Mustafa, dünyəvi bir məktəb olan və bürokrat yetişdirən Saloniki Mülküyə Rüşdiyyəsinə qəbul oldu. Ancaq mühitindəki əsgəri tələbələr üniformalarından da təsirlənərək —annesinin qarşı çıxmasına baxmayaraq— 1893-ci ildə Saloniki Əsgəri Rüşdiyyəsinə girdi. Bu məktəbdə riyaziyyat müəllimi Yüzbaşı Üsküplü Mustafa Səbri Bəy, ona mənası mükəmməllik, yetkinlik olan "Kamal" adını verdi. Fransız Müəllimlər Kapitan Nakiyüddin Bəy (Yücekök), azadlıq düşüncəsi gənc Mustafa Kamalın düşüncə quruluşunu təsir etdi. Mustafa Kamal Qülləli Əsgəri İdadisinə girməyi düşündüyse də ona böyük qardaşlıq edən Salonikili zabit Həsən bəyin tövsiyəsinə uyğun gələrək Manastır Əsgəri İdadisinə qəbul oldu. 1896-1899-ci illərdə oxuduğu Manastır Əsgəri İdadisində tarix müəllimi Kolağası Mehmet Tofiq bəy (Bilge), Mustafa Kamalın tarixə olan marağını gücləndirdi. Bu tarixdə başlayan 1897 Osmanlı-Yunan Döyüşünə könüllü olaraq iştirak etmək istədisə də həm İdadi şagirdi olduğu üçün həm də 16 yaşında olduğundan ötəri cəbhəyə gedə bilməmişdir. Bu məktəbi ikincilikle bitirdi. 13 Mart 1899-cu ildə İstanbulda Mekteb-i Harbiye-i Şahane'ye girdi. Birinci sinifi 27-ci, ikinci sinifi 11-ci, üçüncü sinfi 1902-ci ildə mülazım (günki adıyla Leytenant) rütbəsi 549 adam arasından piyada sinif səkkizincisi (1317 - P.8) olaraq bitirdi. Dərhal sonra Erkan-ı Hərbiyə Məktəbinə (Hərb Akademiyası) davam edərək 11 yanvar 1905-ci ildə qərargah kapitan rütbəsiylə məzun oldu

Əsgərlik illəri (1905-1918)

 

Kıdemli Kapitan

Qərargah Kapitan Mustafa Kamal, məzun olduqdan sonra mərkəzi Şamda olan 5-ci Ordu'ya staj məqsədiylə göndərildi. Bu stajından piyada, süvari və topçu siniflərində vəzifə aldı. 1905-1907 illəri arasında Şamda Lütfi Müfit Bəy (Özdeş) 5-ci Ordu əmrində vəzifə etdi. İlk stajı 5-ci Orduya bağlı 30-cu Süvari Alayı'nda reallaşdı. Bu dövrdə aşağı rütbəli şagird bir qərargah zabit olaraq Suriyanın müxtəlif bölgələrindəki isyanlarla maraqlanan Mustafa Kamal, "kiçik döyüş" (partizan döyüşü) üzərinə təcrübə qazandı. Isyanlarla məşğul olduğu dörd aydan sonra Şama qayıtdı. 1906 Oktyabr ayında Mayor Lütfi bəy, Dr. Mahmud bəy, Luft Müfit (Özdeş) Bəy və hərbi təbib Mustafa Cantekin ilə 'Vətən və Azadlıq' adlı bir cəmiyyəti qurduqdan sonra ordudan icazəsiz Salonikiyə getdi. Saloniki Mərkəz Komandir müavini Kapitan Cəmil Bəyin (Uybadın) köməyi ilə quruya çıxdı və orada cəmiyyətinin şöbəsini açdı. Bir müddət sonra axtarıldığını öyrəndi və ona böyük qardaşlıq edən Polkovnik Həsən Bəy, Yafoya dönüb oranın komandiri Əhməd Bəyə Misir sərhədində Bîrüssebi'ye göndərildiyini bildirməsini təklif etdi. Əhməd bəy də Mustafa Kamalı Bîrüssebi'ye təyin etdi və bir müddət sonra topçu staj üçün təkrar Şama göndərildi. 20 İyun 1907də (kıdemli yüzbaşı) oldu və 13 oktyabr 1907-ci ildə 3-cü Ordu'ya qərargah olaraq təyin edildi ancaq Salonikiyə çatdığında Vətən və Azadlıq Cəmiyyətinin şöbəsinin İttihad və Tərəqqi Cəmiyyətinə ilhaq edildiyini öyrəndi. Buna görə özü də 1908 Fevral ayında İttihad və Tərəqqi Cəmiyyətinə üzv oldu (İstifadəçi nömrəsi: 322). 22 İyun 1908-ci ildə Rumeli Şərq Bölgəsi Dəmiryolları Müfettişliğine təyin edildi.

23 İyul 1908-ci ildə Hökumətin elanından sonra dekabr 1908 sonlarında İttihad və Tərəqqi Cəmiyyəti tərəfindən ictimai və siyasi problemləri və təhlükəsizlik problemlərini araşdırmaq üzrə bu günki Liviyanın bir parçası olan Trablus-qərbə göndərildi. Burada 1908 İnqilabının fikirlərini Libyalılara yaymağa və buradakı əhalinin müxtəlif təbəqələrindən gələnləri Jön Türk siyasətinə qazanmağa çalışdı. Bu siyasi vəzifənin yanında bölgə xalqının təhlükəsizliyi ilə də maraqlandı. Şəhərin xaricində edilən bir döyüş manevrində Bingazi Garnizonu'na öndərlik edərək əsgərlərə müasir taktikalar öyrətdi. Bu manevr müddətində üsyana meyilli Şeyx Mənsurun evini qucaqlayaraq bölgədə sistem əleyhdarı başqa güclü kəslərə nümunə olması məqsədiylə onu nəzarət altına aldı. Ayrıca həm şəhərli insanları həm də çöl bölgə insanlarını qorumaq üçün bir ehtiyat ordu planlamağa başladı.

13 Yanvar 1909-cu ildə 3-cü Orduya bağlı Saloniki Redif Firqəsinin Qərargah Başçısı oldu və 13 aprel 1909-cu ildə Hökumətin qarşı 3-cü Orduya bağlı Taşkışlada yerləşən 2-ci və 4-cü Avcı Taburları'nın üsyanıyla başlayan, digər birliklərin iştirakı genişlənən 31 mart qiyamını basdırmaq üzrə Saloniki və Ədirnədən yola çıxaraq Mirliva Mahmud Şövkət Paşanın komandanlığı 19 aprel 1909-cu ildə İstanbula girəcək olan hərəkət Ordusuna bağlı birinci mərhələ birliklərinin qərargah başçısı oldu. Daha sonra 3-cü Ordu Kurmaylığı, 3-cü Ordu Subay Talimgâhı Komandirliyi, 5-ci Kolordu Kurmaylığı, 38-ci Piyada Alayı Komandirliyi vəzifələrində tapıldı.

Stuart Kline'ın Türk Havaçılıq xronologiyası kitabına görə, Mustafa Kamal, 1910-ci ildə Fransada təşkil edilən Picardie Manevrlərinə qatıldı. Burada yeni istehsal olunan təyyarələrin sınaq uçuşuları edilirdi. Əli Rza Paşa, bu uçuşlardan birinə qatılmaq istəyən Mustafa Kamalı önlədi. Və dərhal sonra uçuş edən o təyyarə dönüş əsnasında yerə çaxıldı. Bəzi qaynaqlar tərəfindən, bu hekayəyə əsaslanaraq Atatürkün təyyarəyə minməkdən qorxduğu iddia edilsə də kitabın yazıçısı Kline, Atatürkün hadisədən sonra 3 dəfə təyyarəyə mindiyini bəhs edir.

Mustafa Kamal, qayıtmasının ardından 27 Sentyabr 1911-ci ildə İstanbulda Baş qərargah Qərargahında vəzifə aldı.

Trablus-qərb Döyüşü

 

Trablus-qərb döyüşündə Mustafa Kamal

İtalyanların Trablus-qərbə hücumuyla 19 Sentyabr 1911-ci ildə başlayan Trablus-qərb döyüşündə, 27 noyabr 1911-ci ildə Mayor olan Mustafa Kamal, Mayor Ənvər bəy, Fuad (Bulca), Nuri (Conker) və Mayor Fəthi (Okyar) kimi digər İttihadçı zabitlərlə birlikdə 18 dekabr 1911-ci ildə hərəkət etdi. Mustafa Kamal ilə qrupu, Misirdə Qahirə və İsgəndəriyyə üzərindən Bingazi'ye getdi. 19 Oktyabrda İskəndəriyədən yola çıxdıqdan bir müddət sonra bir xəstəlik keçirdi. 22 dekabrda Tobruk yaxınlığında zəfər qazandı. Derne'deki 16-17 yanvar 1912 hücumunda gözündən yaralanıb bir ay xəstəxanada müalicə gördü və 6 Martda Dərnə Komandirliyinə gətirildi. Eyni ilin sentyabrında başlayan sülh danışıqlarına baxmayaraq qarşıdurmalar davam edərkən, Karadağın 8 oktyabrda Osmanlı Dövlətinə döyüş elan etməsi və Balkan müharibələrin başlaması səbəbiylə sülhə razı olunmasıyla Mustafa Kamal və digər zabitlər İstanbula geri döndülər.

Balkan Döyüşləri

Balkan Savaşları başladığında Trablus-qərbdə vəzifə edən Dərnə Komandiri Mustafa Kamal və Mayor Nuri bəy, bu döyüşlərdə vəzifə almaq istədilər. Mustafa Kamal, dövrün Osmanlı Hərbiyə Nəzarəti Ənvər bəyin də icazəsi ilə 24 Oktyabr 1912-ci ildə Trablus-qərbdən ayrılmışdır. 24 Noyabr 1912-ci ildə qərargahı Bolayır'da olan Bahr-i Sefit Boğazı (Aralıq dənizi Boğazı) Kuvayi Mürettebesi Hərəkat şöbəsi Müdirliyinə təyin edildi. Osmanlı ordusu burada general Stilian Georgiev Kovachev əmrindəki Bolqar 4-cü Ordusuna məğlub oldu. İyun 1913-cü ildə başlayan İkinci Balkan müharibəsində əmri altındakı birliklərlə Dimetoka və Ədirnəyə girdi.

27 oktyabr 1913-cü ildə Sofiya hərbi Ataşeliğine təyin edilərək yaxın yoldaşı Sofiya səfiri (elçisi) Fəthi bəy (Okyar) 'in emri altında çalışdı.Əlavə vəzifə olaraq Belqrad və Çətinə hərbi Ataşeliğine də icra etdi. Bu vəzifədə ikən 1 Mart 1914-cü ildə podpolkovnik (məmur) yüksəldi.

Birinci Dünya Müharibəsi

 

Çanaqqala Döyüşləri əsnasında.

 

 

Sina və Fələstin Cephesi'nde.

 

 

Kamal Paşa, İldırım Orduları Qrupu Komandirliyi əsnasında (1918). Üzərindəki, padşahın fəxri yaveri olduğunu işarələyən şerittir.

 

 

Atatürk; Sofiya Ataşemiliteri ikən, verilən kostyumlu bala Yeniçəri paltarı ilə getmiş və ətrafında dərin bir heyranlıq maraq doğurmuşdur.

Əsgəri Ataşe vəzifəsi Yanvar 1915-ci ildə sona çatdı. Bu sırada 28 iyul 1914-cü ildə I Dünya müharibəsi başladı, Osmanlı Dövləti də 29 oktyabr 1914-cü ildə döyüşə girdi. 20 Yanvar 1915-ci ildə Mustafa Kamal 3-cü Kolordu əmrində Tekfurdağ'da qurulacaq olan 19-cu Firqa Komandirliyinə təyin edildi.

Çanakkale Çanaqqala döyüşü

19-cu Firqa, 23 Mart 1915-ci ildə Müstahkem Mevki Komandirliyi əmri ilə Eceabat bölgəsində ehtiyata alındı. 25 Aprel 1915-ci ildə Gelibolu yarımadasına SSRİ dövlətlərinin etdiyi çıkartmalarıyla Çanaqqala Döyüşü başladı. 3-cü Kolordu komandiri Mehmet Esat Paşanın əmrində döyüşən Kaymakam (Podpolkovnik) Mustafa Kamal Arıburnuna çıxan ANZAC (Avstraliya və Yeni Zelandiya Kolordusu) birliklərinin yarımada içinə irəliləməsini Conkbayırında dayandırdı.Bu müvəffəqiyyət üzərinə 5-ci Ordu komandiri Marşal Otto Liman von Sandersin təqdirini qazandı və 1 iyun 1915-ci ildə Miralaylığa yüksəldi. İngilislərin Avqust ayında Suvla Körfəzinə etdiyi ikinci çıxarmazdan sonra, 8 Avqust axşamı Otto Liman von Sanders Anafartalar mövqeyində olan birliklərinin başçılığını verdi və 9-10 Avqustda Anafartalar Zaferi'ni qazandı. Bu zəfəri 17 avqustda Kireçtepe və 21 Avqustda II. Anafartalar Zəfəri təqib etdi. Miralay Mustafa Kamal, Ruşen Eşref Bəy (Ünaydın) başda olmaq üzrə İstanbul mətbuatı tərəfindən "Anafartalar Qəhrəmanı" olaraq ictimaiyyətə tanıdıldı.

Qafqaz Cəbhəsi

14 Yanvar 1916-cı ildə Geliboluda Ədirnəyə sövq edilmiş olan 16-cı Kolordu komandirliyinə təyin edildi. Ədirnədə olduğu 2 ay qədər müddət boyunca 16-cı Kolordu'nun doldurma, toparlanması və təhsili ilə maraqlandı. Şərq Cəbhəsində Rus birlikləri Osmanlı 3-cü Ordusunu püskürtmüş 16 Fevralda Ərzurumu, 3 Martda Bitlis, Muş, Van və Hakkaridə işğal etmişdi. Polkovnik Mustafa Kamal 15 Mart tarixində 3-cü Ordunu dəstəkləməsi üçün əmrindəki 16-cı Korpusu ilə birlikdə Diyarbəkirə göndərildi. Rütbəsinə görə özünə ağır bir məsuliyyət verilən 16-cı Kolordu Komandiri Mustafa Kamal 1 aprel 1916-cı ildə Diyarbəkirdə ikən Tuğgeneralliğe (Mirliva) yüksəldildi və Paşa ünvanını aldı. Mustafa Kamal taktika bir geri çəkilmə əmri verdi. Daha sonra gözlənilməz bir hücum ilə Muş'u Ruslardan qurtararaq Osmanlı birliklərinə strateji bir üstünlük təmin etdi. Qafqaz cəbhəsindəki bu müvəffəqiyyətindən ötəri Qızıl Qılınc medalı ilə mükafatlandırıldı. Avqust ayında Muş və Bitlis tamamilə Rus işğalından qurtarıldı.

Sina və Fələstin Cəbhəsi

 

Mustafa Kamal Paşa 1917-ci ildə Hələbdə

7 Mart 1917-ci ildə qərargahı Diyarbəkirdə olan 2-ci Ordu Komandiri vəkilliyinə atandıktan sonra Hicaz Qüvveyi-i Seferiyesi Komandirliyinə gətirilmək istəndi. Ancaq bunu qəbul etməyərək 5 iyul 1917-ci ildə İldırım Orduları Qrupu əmrindəki 7-ci Ordu Komandirliyinə təyin edildi.

Mustafa Kamal Diyarbəkirdeykən, İttihadçı fedailerden Yaqub Cəmil bir hökumət zərbəsi etməyə qərar vermişdir. Döyüşün itirildiyində düşünməkdədir. Tek qurtuluş yolunun Bab-ı Əlinin basıb, hökuməti aşırdaraq Baş komandir vəkili və Hərbiyə Nazırı'nı dəyişdirmək olduğuna inanır. Yeni Baş komandir vəkili və Hərbiyə Naziri olaraq da Mustafa Kamalı düşünməkdədir. Razılaşdığı yoldaşlarından biri sui-qəsdi Ənvər Paşaya xəbər vermişdir. Bunun üzərinə Yaqub Cəmil güllələnərək öldürülmüşdür. Mustafa Kamal Falih Rıfkı Atay'a izah xatirələrində belə deməkdədir: "O vaxt tümenlerimden birinə əmr edən Əli Fuad (Cebesoy) 'a: Yaqub Cəmil asılmış. Səbəbi də mən Baş komandir vəkili və Hərbiyə nazırı olmadıqca qurtuluş yoxdur demiş. Dediyini etmiş belə olsaydı mən İstanbul 'a gedəndə ilk iş olaraq Yaqub Cəmilin cezalandırırdım. Əgər mən, o və onun kimilər tərəfindən iqtidara gətiriləcək bir adamsan, adam deyiləm! " demişdir.

15 dekabr 1917 ilə 5 Yanvar 1918 tarixləri arasında vəliəhd Vahdettin Əfəndinin maiyetinde Almaniyaya gedərək Kayzer II. Wilhelm, Ümumi Karargâhı və Elsass bölgəsini ziyarət etdi.

1918-ci ildə iyun ayında Vyana və (bu günki adı Karlovy Vary olan) Karlsbad'a gedərək müalicə gördü. Sultan Mehmed Reşad'ın vəfatı və Vahdettin'in cülusu üzərinə 2 Avqustda İstanbula döndü. 15 Avqustda 7-ci Ordu Komandiri olaraq Fələstin Cəbhəsinə təyin edildi və sonra Fəxri Yaver Həzrəti Şehriyari (Padşahın fəxri Yaver) ünvanı verildi. Mustafa Kamal Paşa, 20 sentyabr 1918 tarixində Vahdettin'in Başyaver Naci (Eldəniz) Bəyə bir teleqraf çəkərək İldırım Orduları Qrupunun döyüş gücünün qalmadığını bildirərək sülh istəməsini təklif etdi. Ayrıca yeni hükumette özünün Hərbiyə Naziri və Başkumandan Vəkili olaraq vəzifələndirilməsinə istədi. Ardından 6 Oktyabrda 7-ci Ordu komandirliyində istefa etdi.

19 Sentyabr 1918-ci ildə Edmund Allenby əmrindəki İngilis qüvvələri, ümumi hücuma keçərək üç ordudan ibarət İldırım Orduları qrupuna ağır bir məğlubiyyətə uğratdı. 1 Oktyabrda Şam, 25 Oktyabrda Hələb düşdü. Mustafa Kamal Paşa, İngilis əsgərlərini, Hələbdə dayandıraraq, müdafiə xətti qurmağı bacardı.

30 oktyabr 1918-ci ildə Mondros Müqaviləsi imzalandı və sabahısı gün günorta vaxtında qüvvəyə girdi. Mondros Mütarekenamesi 19-cu maddəsi lazımınca, İldırım Orduları Qrupu komandiri olan Otto Liman von Sanders Paşanın vəzifədən alınması üzərinə Mustafa Kamal Paşa bu vəzifəyə gətirildi. Ancaq 7 Noyabrda İldırım Orduları Qrupu ilə 7-ci Ordu ləğv edildi.

10 Noyabr 1918 tarixində Yıldırım Kıt'alarının başçılığını 2-ci Ordu Komandiri Nihat Paşaya buraxaraq Adanadan İstanbula hərəkət etdi və 13 Noyabrda İstanbula Haydarpaşa Garı'na çatdı. Haydarpaşa'dan İstanbula keçərkən boğaza dəmirli düşmən döyüş gəmilərini gördüyündə məşhur "Gəldikləri kimi gedərlər" sözünü söylədi. Sülh dövründə Fəthi bəy (Okyar) ilə birlikdə Əhməd İzzət (Furgaç) Paşa tərəfdarı və Əhməd Tofiq Paşa (Okday) əleyhdarı bir rəftarı qoyan Minbər qəzetini çıxararaq siyasi cəhdlər etdi.

Türk Qurtuluş Döyüşü

 

9-cu Ordu Müfəttişi Mustafa Kamal Paşa, 17 aprel 1919

 

Təşkilatlanma

Mondros Sülhündən sonra Anadoluda milislər (Kuvayi Milliye) şəklində təşkilatlanan müqavimət hərəkatları başlamışdı. Özü son vəzifə yeri Adanadan ayrılmadan Ulukışla'ya gələrək ilk örgütlenmeyi başlatmışdır.

Mustafa Kamalın Samsuna çıxışı

2 Fevral 1919 tarixində Mersinli Camal Paşa şərqdəki Osmanlı ordularını sülh şərtlərinə görə təşkil üçün müfəttiş olaraq Anadoluya göndərilmişdi. İngilis Yüksək Komissarı Admiral Calthorpe və Fransız Yüksək Komissarı Admiral Amet, 1918-ci ilin noyabr ayında Osmanlı hökumətinə nota verdilər. Şərqdə Türklərin silahlanıp xristianları öldürdüyünü, buna qarşı tədbir alınmasını tələb etdilər. Mustafa Kamal Paşa, Padşah Vahdettin tərəfindən işğal qüvvələrinin Yüksək komiserlerinin verdiyi notlar lazımınca fövqəladə səlahiyyətlərlə təchiz edilərək Vilayət-i Sitte (Altı Vilayət) 'dəki Xristian əhalini qorumaq və işğal qüvvələrinə qarşı edilən kiçik diametrli üsyanları yatırmaq üçün vəzifələndirildi. Atatürk, jurnalist Falih Rıfkı Atay'a Samsuna hərəkət etmədən əvvəl Vahdettin ilə olan son görüşməsini izah etmişdir. Bu görüşdə Vahdettin, Samsuna hərəkət etmədən əvvəl özünü ziyarətə gələn Mustafa Kamal Paşaya "Paşa Paşa, indiyə qədər dövlətə çox xidmət etdin, bunların hamısı artıq bu kitaba daxil olmuşdur, tarixə keçmişdir. Bunları unutmaq, əsl indi edəcəyin xidmət hamısından mühüm ola bilər. Paşa Paşa, dövləti qurtara! " demişdir. Ancaq Atatürk, Vahdettin'in səmimiyyətindən əmin ola bilmədiyini, onun SSRİ dövlətlərinin siyasətinə uyğun hərəkət edərək bu siyasətə qarşı gələn Türklərin yatıştırılmasını istədiyini izah etmişdir. Mustafa Kamal, 19 May 1919-cu ildə Refet Bəy (Belə), Kazım bəy (Diri), 'Ayıcı' Mehmet Arif bəy, Xosrov (Gerede) bəylərlə birlikdə Samsuna çıxdı.

Amasya Dairəvi

Mustafa Kamal və yoldaşları Havzadakı işlərini tamamladıqdan sonra 12 iyun 1919-cu ildə Amasiyaya keçdi. 22 İyun 1919-cu ildə Rauf bəy (Orbay), Kazım Qarabəkir Paşa, Refet Bəy (Belə) və Ali Fuat Paşa (Cebesoy) ilə birlikdə Amasya Genelgesi'ni nəşr etdi. Təmimnamə hazırlandıqdan sonra Ərzurumda olan 15-ci Kolordu Komandiri Kazım Karabekir'e göndərilərək təsdiqi alındı. Daha sonra bütün mülki amir və hərbi komandirlərə teleqrafla çatdırıldı. Amasya dairəvi İstanbulda olan işğal güclərinin reaksiyası çəkmişdir və İngilislər Mustafa Kamalı İstanbula geri gətirmək üçün İstanbul Hökuməti üzərindəki təzyiqlərini artırmışdır. Bu sırada Daxili İşlər naziri olan Əli Kamal bəy bir təmimnamə yayımlayarak Mustafa Kamalın yaxşı bir əsgər olduğunu ancaq İngilis təzyiqi nəticəsində vəzifəsindən alındığını ifadə etmişdir. Amasya Genelgesi'nde vətənin bütövlüyü və millətin müstəqilliyinin təhlükədə olduğu, İstanbul Hökümətinin üzərinə götürdüyü məsuliyyəti yerinə yetirmək, bu vəziyyətin milləti yox olmuş kimi göstərdiyi izah edilmişdir. Təlimatnamədə "Millətin istiqlalını yenə millətin əzm və qərarının qurtaracağını" elan edilmişdir. Anadolunun hər baxımdan etibarlı bir yeri olan Sivasda bir konqres toplanacağı ifadə edilmişdir. Bu konqresə qatılmaq üçün hər ildən 3 nümayəndənin seçilərək göndərilməsi və nümayəndələrin Səyahətlərini gizli tutmaları istənmişdir. Şərq illeri üçün də Ərzurumda bir konqresin toplanacağı, daha sonra Ərzurum Konqresi üzvlərinin də Sivas'a qatılmaq üzrə hərəkət edəcəyi ifadə edilmişdir.

Ərzurum Konqresi

Kazım Qarabəkir Paşa tərəfindən Ərzurumda toplanan Şərq İlleri Müdafaa-i Hüquq Konqresinə (Ərzurum Konqresi) qatıldı. Konqres üzvlərinin təkidi Osmanlı ordusundan istefa etdi və Konqres başçılığına seçildi. Bu konqresdə milli sərhədlər içində vətənin bölünməz bir bütün olduğu, vətəni qorumağı və müstəqilliyi təmin İstanbul hökuməti sağlayamazsa, müvəqqəti bir hökumət qurulacağı, xristian azlıqlara siyasi hakimiyyət və ictimai tarazlığı pozacaq imtiyaz verilemeyeceği, mandat və himayənin qəbul edilə bilməyəcəyi qərarlaşdırılmışdır.

Sivas Konqresi

4-11 sentyabr 1919 tarixləri arasında toplanan Sivas Konqresində alınan qərarları tətbiq etmək məqsədi ilə bir Təmsil Heyəti yaradıldı və başçılığına da Mustafa Kamal Paşa seçildi.Konqresdə, Mondros Atəşkəs sazişinin imzalandığı gün işğala uğramamış vətən torpaqlarının bir bütün olduğu və bir-birindən ayrıla vurğulanmışdır. Kuvay-i Milliye'dir tək qüvvət olaraq tanınması və milli iradənin suveren qılınmasının əsas olduğu ifadə edilmişdir. Milli iradəni təmsil etmək üzrə Osmanlı Məbuslar Məclisinin dərhal toplanması və hökumət qərarlarının məclisin yoxlamasına təqdim edilməsi istənmişdir. Sivas Konqresində bütün milli cəmiyyətlər Anadolu və Rumeli Müdafiə-i Hüquq Cəmiyyəti adı altında birləşdirilmişdir.

TBMM-nin Açılışı

27 dekabr 1919-cu ildə Ankarada həyəcanla qarşılandı. Bu dövrdə, Osmanlı torpaqlarının bölüşdürülməsi prosesinin son mərhələsi olub "Amerika mandatı" olaraq dilə gələn xarici siyasət problemi də müzakirə rədd edilmişdir. Dekabr 1919 tarixini daşıyan son ABŞ təklifində "geniş bir Ermənistan yanında bir Türk Dövləti" qurulması] strateji hədəf olaraq ortaya qoyulmuşdur. Osmanlı Məclis-i Məbusanı Mart 1920-ci ildə işğal qüvvələri tərəfindən basılması və qabaqda gələn cəsarətli məbuslar həbs olunması üzərinə 23 Aprel 1920-ci ildə Ankarada Türkiyə Böyük Millət Məclisinin açılmasını təmin etdi. Ərzurum məbusu sifətiylə Məclis və Hökumət Başçılığına seçildi. TBMM bir qurucu məclis kimi çalışaraq İstiqlaliyyət Müharibəsini icra edəcək olan Anadolu hökumətinin infrastrukturunu qurdu.

Hakimiyyətin təmin edilməsi

Mərkəzi yoxlamadan uzaq olan Kuva-yi Milliyə təşkilatları paylanaraq nizamlı bir ordu yaradıldı. Türkiyə İstiqlaliyyət Müharibəsinin ən qanlı qarşıdurmaları, nizamlı orduya qatılmağı qəbul etməyən Kuva-yi Milliyə qruplarına qarşı verildi.

İnönü Döyüşləri

ngiltərə baş naziri Lloyd Corca görə Yunanıstan böyüməli və İngiltərə ilə mənfəətləri birleştirilmeliydi. Yunanıstan boğazları Avropaya açıq tutmalı, Aralıq dənizində İngiltərənin maraqlarına uyğun davranmalıydı. Əgər belə davranmazsam İngilis donanması onu uslandırmak üçün çatardı. Sevres sazişinin qüvvət istifadə tətbiq oluna aydın olmuşdu. İttifaq Dövlətləri isə qüvvət istifadə halda deyildi. İttifaq Dövlətləri, yunanlar yalnız Türk illərini alıb öz vətəninə qatmaq üçün deyil, öz iddialarını da icra etmək üçün Anadoluya çıxardı. Ancaq İttifaq Dövlətləri də Türkiyəyə qarşı tətbiq olunacaq siyasətlərdə artıq birlikdə deyil. İtaliya Yunanların Anadoluya yerləşməsindən ötəri narahat idi. Fransa isə Suriyadakı torpaq qazanclarını kafi görür. Artıq Yunanlar öz orduları Anadoluya boyun eğdirmek məcburiyyətindədir. Mustafa Kamal də Yunan ordusunu yenerse, Türkiyəni xilas olacaq. 6 Yanvar 1921 günü Bursa da Eskişehirə və Uşak'tan Afyon'a doğru iki qol halında irəli harekâta başlayan Yunan Ordusu, 9 Yanvar İnönü mövqelərini qədər irəlilədi. Ancaq Türk Ordusunun müdafiəsi qarşısında irəli getməyəcəyini anlayaraq, 11 yanvar 1921 səhəri İnönü mövqelərdən çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Birinci İnönü Müharibəsi nizamlı ordunun ilk zəfəri olduğundan Kuva-yi Milliye'dir nizamlı orduya keçid sürətlənmiş, xalqın yeni qurulan orduya etibarı artmışdır. Bu müvəffəqiyyət bütün dünyanın diqqətini çəkmiş; İttifaq Dövlətləri, 26 yanvar 1921-ci ildə Osmanlı Dövlətinin Londona bir heyət göndərməsini və bu yığıncaqda Ankara hökumətini də nümayəndə alınmasını istəmişlər.

Birinci İnönü zəfərindən sonra İttifaq Dövlətləri Sevr Andlaşmasında Türklərin faydasına bir dəyişiklik edilməsini görüşmək üçün Londonda bir konfrans toplanmasına qərar vermişlər. 21 Fevral-11 Mart 1921 tarixləri arasında edilən konfransda, Türklər faydasına bir nəticə çıxmamış, mübarizə davam etmişdir. Yunanıstan, London Konfransı bitmədən, Anadoluda yeni bir hücum etmək üzrə hazırlıqlara başlamışdır. 23 Mart 1921 günü səhər erkən saatlarda, 3-cü Yunan korpusunun Qərb cəbhəsində, 1-ci Yunan korpusunun da Cənubi cəbhəsində irəli hərəkətə keçməsiylə Müharibələr başlamışdır. 23 Mart-1 Aprel 1921 arasında meydana gələn İkinci İnönü Müharibəsi təkrar Türk Qüvvələrinin zəfəriylə sona çatmışdır. Bu zəfərdən sonra Fransızlar Zonguldakdan, İtalyanlar da Cənubi Anadoludan əsgərlərini çəkməyə başlamışdır.

Kütahya-Eskişehir Müharibəsi

İnönü Döyüşlərində müdafiə taktikası tətbiq edən Türk Ordusu, Aslıhanlar-Dumlupınar çarpışmalarında isə hələ hücum gücünə çata bilmədiyini göstərmişdi. Bu vəziyyətdən faydalanmağa qərar verən Yunan Ordusu İnönü, Eskişehir, Tiryək və Kütahya arasındakı xəttdə iştirak edən Türk mövqelərini yüklənərək buraları işğal etmək və Ankaraya qədər irəliləmək istəyirdi. Möhkəmlətmə birliklərlə yaxşıca güclənən Yunan Ordusu 10 iyul 1921-ci ildə etibarən hücuma keçdi və 20 İyula qədər etdikləri hücumlarla Türk Ordusunu geri çəkilməyə məcbur etdi. Mustafa Kamal Paşa Türk Ordusunun Sakarya çayının şərqinə qədər çəkilməsini əmr etdi. Beləcə vaxt kazanılacaktı. Bu döyüşlər sonunda Eskişehir, Kütahya, Afyon kimi böyük strateji bölgələr əldən çıxdı. TBMM-mənəvi pozuqluğu yaşandı və sərt müzakirələr meydana gəldi. Ancaq Yunan Ordusu böyük atəş və silah üstünlüyünə baxmayaraq, Türk Ordusunu yox edə bilməmişdi. Türk Ordusu, etibarlı bir şəkildə Sakarya şərqinə çəkilmişdi.

Kütahya-Eskişehir Müharibəsi sonrasında Böyük Millət Məclisi içində iqtidara yəni Mustafa Kamal Paşaya qarşı reaksiyalar artmağa başladı. Bu müxalifəti yöneltenler ordunun başına keçməsi üçün Mustafa Kamal Paşaya təzyiq etməyə başladı. Gerçək niyyətləri isə Onu Ankaradan uzaqlaşdırmaq və Ənvər Paşanın iqtidarını təmin etmək idi. Mustafa Kamal Paşa, 4 Avqust 1921 günü Böyük Millət Məclisində etdiyi danışmaqla başkomutan olmağı qəbul etdiyini ancaq başkomutanlığın faydalı ola bilməsi üçün Məclisin ordu ilə əlaqədar səlahiyyətlərini üç ay müddətində özündə yığacaq bir qanun çıxardılması lazım olduğunu açıqladı. Paşanın baş komandirliyini istəyənlərin bu şəkildə xəyalları suya salınmış oldu. 5 Avqust 1921 günü səs birliyi ilə çıxardılan qanun ilə Mustafa Kamal Paşa, TBMM Orduları Başkomutanlığı'na gətirildi.

Sakarya Meydan Müharibəsi

Mustafa Kamal Paşa, Başkomutanlığa keçməsinin dərhal ardından nəşr Tekalif-i Milliye Əmrləri ilə xalqı ordunun təchiz edilməsi üçün səfərbərliyə çağırdı. 12 Avqustda Polatlı'da təftiş edərkən atdan düşdü və qabırğa sümüyü qırıldı. 23 Avqust-13 Sentyabr 1921 tarixlərində edilən Sakarya Meydan Muharebesi'nde Yunan Ordusunun hücum gücü tükəndi. Türk Ordusu ani bir hücumla Yunan Ordusunu Sakarya çayının şərqindən çıxarmağı bacardı. Bu zəfərdən sonra 19 sentyabr 1921-ci ildə Böyük Millət Məclisi Baş komandir Mustafa Kamal Paşanı yekdilliklə Marşal rütbəsinə qaldırdı etdirdi və Qazi titulu verdi.Sakarya Meydan Müharibəsi sonunda Türk ordusunun itki; 5713 şəhid, 18.480 yaralı, 828 əsir və 14.268 itkin olmaq üzrə ümumi 49.289'dur. Yunan ordusunun zərəri; 3758 ölü, 18.955 yaralı, 354 itkin olmaq üzrə ümumi 23.007'dir.

Sakarya Meydan Müharibəsini sonra, 13 oktyabr 1921-ci ildə Ankara hökuməti ilə Cənubi Qafqaz respublikaları arasında Qars müqaviləsi imzalandı. Beləcə Türkiyənin şərq sərhədi tamamilə təhlükəsizlik altına alındı. Fransa isə TBMM Hökuməti ilə 20 Oktyabr 1921-ci ildə Ankara sazişi imzaladı. Bu andlaşma ilə Fransa TBMM Hökumətini tanımış və Hatay-İskenderun xaricində, Türkiyənin bugünkü cənub sərhədi çəkildi. Əhd sayəsində cənub cəbhəsi etibarlı vəziyyətə gəldiyindən buradakı Türk birlikləri də Qərb Cəbhəsinə yerləşdirilir. İtalyanlar isə, Sakarya Meydan Müharibəsini sonra Cənubi Ege və Aralıq dənizi bölgələrində tutunamayacaklarını anlayaraq 1921-ci ilin sonuna qədər işğal etdikləri yerlərdən çəkildi. Sakarya Meydan Müharibəsi sonrasında İngiltərə də Ankaranı tanıyaraq TBMM ilə, 23 oktyabr 1921 tarixində məhbusların sərbəst buraxılması mövzusunda əhd edildi.

Böyük Hücum

 

Baş komandir Marşal Qazi Mustafa Kamal Paşa Kocatepe'de. (26 Avqust 1922)

Tam 1 il sürən hücum hazırlıqları nəticəsində, 26 Avqust 1922 səhəri böyük bir diqqətlə hazırlanan hücum planı tətbiqə qoyuldu. 26-30 avqust 1922-ci ildə edilən Böyük Hücum, Qurtuluş Döyüşünün son mərhələsidir. 30 Avqust günü Başkomutanlık Meydan Muharebesi'nde bir gün içində Yunan Ordusunun böyük bir hissəsi məhv edildi. 31 Avqustda Mustafa Kamal Paşa komandirlərini Çalköy'deki qərargahında yığaraq qaça bilən Yunan qüvvələrinin sürətli bir şəkildə təqib edilməsini və İzmir ilə ətrafındakı kuvvetleriyle birleşmemesi üçün üç qoldan Egeyə doğru ilerlenmesini əmr etdi. 1 Sentyabr günü Baş komandir Mustafa Kamal bir bəyanat yayımlayaraq ordulara bu əmrini verdi: "Bütün yoldaşlarımın Anadoluda daha başqa meydan müharibələr veriləcəyini nəzərə alaraq irəliləməsini və hər kəsin ağıl gücünü, igidlik və vətənpərvərlik qaynaqlarını yarışırcasına əsirgəmədən verməyə davam etməsini istəyirəm. Ordular ilk hədəfiniz Aralıq dənizinin. İrəli!"

Türk Ordusu 2 Sentyabrda Xidmətçinin geri aldı. Burada Yunan Ordusu baş komandiri General Nikolaos Trikupis əsir edildi. 9 Sentyabrda Türk süvariləri İzmirə girdi. 18 Sentyabr 1922-ci ildə qədər edilən Takip harekatıyla bütün Qərb Anadoludakı Yunan birlikləri sərhəd xaricinə çıxarıldı. Türk ordusunun qazandığı bu müvəffəqiyyət, Mudanya Atəşkəs sazişinə gedən müddəti başlatdı.

Karşıyaka'da Mustafa Kamalın qalması üçün yaxınları Yunanların əlində əsir olan bir ata-oğul evlərini hazırlamışdır. Bu evdə daha əvvəl Yunan kralı Konstantin də qalmış, evə nərdivanlarda ayaqları altına sərilən Türk Bayrağını tapdalayaraq girmişdir. Bu dəfə ata-oğul pilləkəndə Yunan Bayrağını sərmişdir. Mustafa Kamal Paşa evə girecekken "Lütfedin, bu qarşılıqla bu ləkəni silin!" deyilmişdir. Mustafa Kamal Paşa da "O, keçmişsə səhv etmiş; bir millətin qüruru olan bayraq tapdalanmaz, mən onun səhvini təkrar etməm. Bayrağı qaldırın yerdən." deyərək bayrağı kaldırtmıştır.

İzmir kurtarıldıktan sonra əsl problem, İstanbul və Boğazlar Bölgəsində sürməkdə olan müttəfiq qüvvələr işğalının sona erdirilmesidir. Türk qüvvələri dərhal Çanaqqalaya yönələrək buraların Trakya daxil boşaldılmasını taleb ederler. İngiltərə buna əlavə donanma (ki içlərində zamanın ən müasir 2 ədəd təyyarə gəmisi var) və quru qoşunları göndərərək cavab verir.Eyni şəkildə ABŞ başçısı da 28.9.1922 günü 13 yeni döyüş gəmisinin Türkiyəyə qonşu dənizlərə göndərilməsini emredecektir. 1908-1923 arasında komandiri Admiral Bristol olan USS Scorpion gəmisinin, kəşfiyyat etmək surətiylə Lozanna müqaviləsi edilənə qədər davamlı İstanbulda olduğu da aydın olur. Barışa gedən yol ancaq bu ciddi hərbi və siyasi təzyiqlərlə mübarizəyə davam nəticəsində kazanılmıştır.

Mudanya Atəşkəs Müqaviləsi

Böyük Hücumdan sonra Mudanya Atəşkəs sazişinin imzalanması ilə müharibə sona çatmışdır. Əhd 11 oktyabr 1922 tarixində imzalanmışdır. Əhd TBMM, İngiltərə, Fransa və İtaliya arasında imzalanmışdır. Yunanlar danışıqlara qatılmamış, İtaliya icra onları təmsil etmişdir. Bu müqavilənin şərtlərinə görə Türk və Yunan orduları arasındakı döyüş bitmişdir. Şərq Trakya Türkiyə Böyük Millət Məclisinə təslim edilmiş və barış andlaşması imzalanana qədər TBMM-nin burada ən çox 8000 nəfərlik bir jandarma qüvvətini saxlamasına təsdiq verilmişdir. Boğazlar və İstanbul TBMM hökumətinin rəhbərliyinə buraxılmışdır. Barış andlaşması edilənə qədər SSRİ dövlətlərinin İstanbulda qalması qərara bağlanmışdır.

Lozan Barış Antlaşması

Mudanya Atəşkəs sazişindən sonra sülh danışıqlarının aparılması üçün tərəfsiz bir ölkə olan İsveçrənin Lozanna şəhəri seçilmişdir. Türkiyəni İsmət İnönü təmsil etmişdir. Konfrans 20 noyabr 1922 günü toplanmış və anlaşılmazlıq nəticəsində 4 fevral 1923-cü ildə danışıqlar kəsilmişdir. 23 Aprel 1923-cü ildə danışıqlar təkrar başlamış və 24 iyul 1923-cü ildə Lozanna müqaviləsi imzalanmışdır. Lozanna Andlaşmasında 20 oktyabr 1921-ci ildə Fransızlarla edilən Ankara Antlaşmasındaki cənub sərhədi eynilə qorunmuşdur. İraq sərhədi çizilememiş və 9 ay ərzində həll edilməsi qərarlaşdırılmışdır. Meriç çayı yunanlarla olan sərhəd qəbul edilmişdir. Karaağaç və Ətrafı döyüş təzminatı olaraq Türkiyəyə verilmişdir. Ege dənizindəki Bozcaada və İmroz Türkiyəyə verilmiş, Yunanların əlində qalan Anadoluya yaxın adaların silahsızlandırılmasına qərar verilmişdir. Kapitulyasiyalar tamamilə qaldırılmışdır. 1845'ten Birinci Dünya Müharibəsinin sonuna qədər olan Osmanlı İmperiyasının borcları sərmayə üzərindən yenidən hesablanaraq azaldılmışdır. Öhdəliklər Osmanlıdan ayrılan dövlətlərə gəlirlərinə mütənasib olaraq bölüştürülmüştür. Türkiyənin borcları Türk pulu və ya fransız frankı üzərindən ödəmə təklifi qəbul edilmişdir. Lozanna Boğazlar Müqaviləsi ilə Boğazlardan sərbəst keçid təmin edilmiş, Boğazlar Komissiyası qurulmuş, Boğazlar və ətrafıdır askersiz hala gətirilməsi təmin edilmişdir. İstanbulda yaşayan Rumlarla Qərb Trakyada yaşayan Türklər xaric Türkiyədəki bütün Rumlarla Yunanıstandakı bütün Türklərin yer dəyişdirməsi təsdiq edilmişdir. Beləcə Qurtuluş Döyüşü, 24 iyul 1923-cü ildə imzalanan Lozan Müqaviləsi nəticələnmişdir. Bu andlaşma ilə Sevr müqaviləsi qüvvədən qalxmış, Türkiyə Respublikası Lozanna müqaviləsi təməlləri üzərinə qurulmuşdur.

1923-1938

 

Mustafa Kamal Atatürk Əfqanıstan kralı Əmənullah Xan ilə Ankarada (1928)

 

 

Mustafa Kamal Atatürk və onun həyat yoldaşı Lətifə Uşşaqi (Adana, 1923)

 

1927, 1931, 1935-ci illərdə TBMM tərəfindən yenidən prezident seçilmişdir.

15-20 oktyabr 1927-ci ildə İstiqlaliyyət Müharibəsindən və respublika qurulmasından bəhs edən Böyük nitqini, 29 oktyabr 1933-cü ildə 10-cu İl Nitqini söyləmişdir.

29 yanvar 1923-cü ildə Lətifə xanımla evlənmiş, bu evlilik 5 avqust 1925-ci ilədək davam etmişdir. Uşaqları çox sevən Atatürk Afət (İnan), Səbihə Göyçən, Fikriyə, Ülkü, Nəbilə, Ruqiyə, Zəhra adlı qızları və Mustafa adlı çoban oğlanı mənəvi övladlığa götürmüş, Əbdürrəhim və İhsan adlı iki uşağı isə himayəsinə almışdır.

Soyad qanununa uyğun olaraq 24 noyabr 1934-cü ildə TBMM tərəfindən Mustafa Kamala "Atatürk" soyadı verilmişdir.

 

Atatürk coğrafiya dərsində (26 noyabr 1930)

Fransız və alman dillərini bilirdi.

10 noyabr 1938-ci il saat 09:05-də tutulduğu sirroz xəstəliyindən İstanbulda Dolmabaxça sarayında vəfat etmişdir. Cənazəsi 21 noyabr 1938-ci ildə müvəqqəti olaraq Ankara Etnoqrafiya Muzeyində dəfn edilmiş, mavzoleyi tikildikdən sonra 10 noyabr 1953-cü ildə oraya köçürülmüşdür.

İnqilab və islahatlar

Atatürk Türkiyəni "Müasir mədəniyyət səviyyəsinə qaldırmaq" məqsədi ilə bir çox inqilabi dəyişikliklər həyata keçirmişdir. Bunları beş əsas qrupa toplamaq olar:

Siyasi sahədə

• Monarxiyanın ləğvi (1 noyabr 1922);
• Türkiyənin respublika elan edilməsi (29 oktyabr 1923);
• Xilafətin ləğvi (3 mart 1924).

İctimai sahədə

• Beynəlxalq təqvim sisteminin və ölçü vahidlərinin tətbiqi (1925-1931).

Hüquq sahəsində

• Osmanlı məcəlləsinin ləğvi (1924-1937).

Təhsil və mədəniyyət sahəsində

 

Atatürk Sivasda türk əlifbasını öyrədir

• Tədrisin birləşdirilməsi (3 mart 1924);
• Yeni türk əlifbasının qəbulu (1 noyabr 1928);
• Türk dil və tarix qurumlarının təşkili (1931-1932);
• Universitet təhsilinin nizamlanması (31 may 1933);
• İncəsənətdə yeniliklər.

İqtisadi sahədə

• Kəndlilərdən alınan onda bir vergisinin ləğvi (1925);
• Fermer fəaliyyətinin təşviqi;
• Nümunəvi fermer təsərrüfatlarının qurulması;
• Sənaye Təşviq Qanununun qəbul edilərək sənaye obyektlərinin qurulması;
• I və II İnkişaf Planlarının (1933-1938) tətbiq edilməsi, ölkədə yeni yolların salınması.

Əsərləri

• Takımın Muharebe Talimi (Alman dilindən tərcümə-1908)
• Cumalı Ordugâhı – Süvari: Bölük, Alay, Liva Talim və Manevraları (1909)
• Tâbiye və Tatbikat Seyahadi (1911)
• Bölüğün Muharebe Talimi (Alman dilindən tərcümə-1912)
• Tâbiye Meselesinin Halli və Emirlerin Suredi Tahririnə Dair Nesayih (1916)
• Zabit və Kumandan ile Hasbihal (1918)
• Nitq (1927)
• Vətəndaş üçün Mədəni Bilgilər (1930)
• Həndəsə (1937)

Azərbaycana münasibəti

"Azərbaycanın sevinci bizim sevincimiz, kədəri bizim kədərimizdir. Azərbaycan bizim qardaşımızdır. Heç nəyə baxmayaraq ona yardım etmək borcumuzdur" sözlərini Mustafa Kamal Atatürk 1921-ci ildə Azərbaycan SSR-in Türkiyədəki təmsilçisi İbrahim Əbilovun etibarnaməsini qəbul edərkən demişdir. Bu sözlər Atatürkün Azərbaycan haqqında işlətdiyi ən məşhur fikirlərindən biridir.