Üzeyir Hacıbəyov - Arşın mal alan/İkinci məclis

Musiqi müqәddimәsi çalınır, sonra pәrdә qadxır. Soltan bәyin evinin qabağıdır. G ü l ç ö h r ә, A s y a vә T e l l i oturub, biri tikiş tikir, digәri corab hörür.
 
G ü l ç ö h r ә (tikiş tikә-tikә oxuyur)
 
M u s i q i
 
Pәrişan xәlqi-alәm ahü әfğan etdiyimdәndir.
 
M u s i q i
 
Pәrişan xәlqi-alәm ahü әfğan etdiyimdәndir,
Pәrişan olduğum, xәlqi pәrişan etdiyimdәndir. (2 dәfә)
 
M u s i q i
 
Dili-zarimdә dәrdi-eşq gün-gündәn füzun olmuş,
 
M u s i q i
 
Dili-zarimdә dәrdi-eşq gün-gündәn füzun olmuş.
Yetәn bidәrdә tәdbirilә dәrman etdiyimdәndir. (2 dәfә)
Deyil bühudә gәr yağsa fәlәkdәn başıma daşlar,
Binasın tişeyi-ahımla viran etdiyimdәndir. (2 dәfә)
 
Ü ç ü bir yerdә
 
Ah, ah, ah.... Gәl yarım
Gәl yarım, gәl yarım, gәl yarım.
 
A s y a (ah çәkir). Ay Gülçöhrә, sәn oxuyanda hәmişә mәnim ürәyim tutulur, bikef oluram.
G ü l ç ö h r ә. Görünür ki, oxumağım sәnә xoş gәlmir.
A s y a. Yox, çox xoş gәlir, elә ona görә dә mәni bir sayaq qәm basır, qüssә eliyirәm.
G ü l ç ö h r ә. Ah, bizim ömrümüz başdan-ayağa kimi qәm-qüssә deyilmi?
A s y a. Hә, vallah, doğru deyirsәn.
T e l l i. Ay xanımlar, nә olub ki, qәm-qüssә elәyirsiniz? Allah qoysa, Soltan bәy bu gün-sabah sizi әrә verәr, gedib ev yiyәsi, oğul-uşaq sahibi olarsınız, onda qәminiz dә olmaz.
G ü l ç ö h r ә. Ah, Telli, o cürә ki, bizi әrә verirlәr, heç vermәsәlәr yaxşı olar.
T e l l i. Nә üçün, ay xanım, niyә elә danışırsan?
G ü l ç ö h r ә. Doğru deyirәm, vallah, o cürә әrә getmәk mәnim xoşuma gәlmәz ki, heç bilmirsәn sәni kimә verirlәr, әrin kim olacaqdır, getdiyin adam cavandır, qocadır, keçәldir, qoturdur, adam döyәndir....
A s y a (tәәccüblә). Bәs, ay Gülçöhrә, onda daha heç әrә getmәyib evdә qalıb un çuvalına tay olacaqsan?
T e l l i. Allah elәmәsin.
G ü l ç ö h r ә. Mәn deyirәm ki, evdә qalıb un çuvalına tay olasan? Mәn onu demәk istәyirәm ki, belә adam әvvәlcә bir kәrә ki, kimә gedәcәkdir. Baxa, bәyәnә, təhəp-tövpünә bәlәd ola, sonra әrә gedә.
A s y a (gülür). Elә söz danışırsan ki, bişmiş toyuğun gülmәyi tutar. Sәn bu dörd divarın içindә kimi görә bilәrsәn, a yazıq ki, (rişxәndlә) hәlә baxıb bәyәnәsәn?
G ü l ç ö h r ә. Elә olanda, evdә qız qalmaq yaxşıdır.
T e l l i. Әşi, tәki ağam sizi әrә versin, mәn qaçıb, gedib nişanlını görәrәm, evinә-eşiyinә baxaram, sonra gәlib hamısını sizә nağıl edәrәm.
 
G ü l ç ö h r ә ilә A s y a gülürlәr.
 
G ü l ç ö h r ә. Yaxşı, ay Telli, görünür ki, bizim adaxlımızı bir sәn görsәn kifayәtdir, dәxi bizim görmәyimiz lazım deyilmiş.
T e l l i. Yox, xanım, әvvәl mәn görәrәm, sonra siz görәrsiniz.
A s y a. Yaxşı, Telli, qoy sәn deyәn olsun, tәki bizi әrә versinlәr, yerdә qalanı asandır.
G ü l ç ö h r ә. Yox, mәnciyәz görüb bәyәnmәyincә әrә getmәyәcәyәm. Amma siz elә görmәmişdәn әrә gedәrsiniz.
T e l l i. Vallah xanım, elә görmәmişdәn әrә getmәk lazımdır, yoxsa әvvәl görәndә daha sonra yaxşı olmur. Amma görmәyәndә ürәyin tәlәsir ki, bir tez görәsәn. (Oxuyur)
 
Sәn o yanda, yar bu yanda,
Ceyran tәk boynun buranda
Baxışın min canlar alır,
Mәni qәmә-dәrdә salır.
 
M u s i q i
 
Sәn o yanda, yar bu yanda,
Hәrdәn qıyqacı baxanda,
Gözüm o gözlәrdә qalır,
Mәni qәmә-dәrdә salır.
 
M u s i q i
 
Sәn o yanda, yar bu yanda.
Saçların üzә salanda,
Göylәrә ahım ucalır,
Mәni qәmә-dәrdә salır.
 
(Nağıl edir). Sәni yaxşıca geyindirirlәr, bәzәyirlәr, sonra faytona mindirib allah-allahla aparırlar. Hәlә desәn ayağının altında qurban da kәsirlәr, sonra otağa aparıb gәrdәk dalında oturdurlar, ürәyin döyünә-döyünә gözlәyirsәn. Bir dә görürsәn ki, qapı açılıb oğlan çıxdı....
 
Bu әsnada qapı açılıb S o l t a n bәy çıxır. Qızlar sәslәrini kәsib işlәrinә mәşğul olurlar.
 
T e l l i (kәnara). Allah elәmәsin ki, belә oğlan olsun.
S o l t a n b ә y (әsnәyir). Ay qız Telli, min kәrә demişәm ki, mәn yatanda gәl mәnim üstümü basdır; indi üstü açıq yatmışam, deyәsәn belimә soyuq dәyibdir. (Әsnәyir). Ay ... rәhmәtlik Sona sağ olaydı.... Qәrәz ki, tәklik bir sәnәt deyildir.
G ü l ç ö h r ә. Ay ata, bizә desәydin örtәrdik, bilmәdik.
S o l t a n b ә y. Demәdim, demәdim, keçibdir. (Әsnәyir). Di, durun gedin evә, mәn dә şәhәrә çıxıram. Evdәn yaxşı muğayat olun. Durun. (Qızlar hamısı durub içәri daxil olurlar.) Olmur, tәklik mәnә әl vermir. Beş ildir ki, gün-gündәn geri gedirәm. Srağagün hәkim Mirzә Hüseynә deyirәm ki, oram ağrıyır, buram ağrıyır, deyir ki, bir arvad al. Hanı bir elә arvad ki, uğruma gәlәydi alaydım. Әlbәttә, mәnә qız vermәzlәr. Çünki yaşım çoxdur, pulum da yox. Vә bir dә tәzәdәn top-tüfәnglә evlәnmәk mәnә yaraşmaz; mәnimki bir hallıca, dulluca arvaddır ki, bir nәfәr molla, üç manat pul vә bir kәllә qәnd ilә iş tamam ola. Ondan sonra arvad başlar gecәlәr saqqalıma hәna yaxar, sәhәrlәr dә yuyar. Yatanda da belimә soyuq dәymәz. Qәrәz, gedәk, bazara, görәk nә var, nә yox. (Gedir).
 
M u s i q i
 
Ә s g ә r pәrdә dalında oxuyur.
 
Ә s g ә r.
 
Arşın mal alan. (2 dәfә)
Arşın mal alan.
Bafta, tafta, buxça hey....
 
Ә s g ә r qoltuğunda arşın malı vә arşın sәhnәyә çıxır.
 
Ә s g ә r. Tamam üç gündür, qapı-qapı dolanıb gәzirәm, amma axtardığımı tapa bilmirәm. Bu günü dә başa çıxardım görüm nә olur. Ey bәxt sәndәn mәdәd.
 
M u s i q i
 
(Yenә oxuyur).
 
Arşın mal alan. (2 dәfә)
Arşın mal alan.
Bafta, tafta, buxça hey....
 
Bu halda G ü l ç ö h r ә, A s y a vә T e l l i bir tәrәfdәn vә qonşu qızlar o tәrәfdәn bayıra çıxırlar. Qızlar Ә s g ә r i çağırır.
 
Q ı z l a r. Arşınmalçı, arşınmalçı bura gәl.
Q ı z l a r xoru. (Soprano)
 
Arşınmalçı mal göstәr,
Bir-bir yerә sal göstәr.
Göstәr-göstәr hәr nә var,
Qızlar bәzәnmәk istәr.
 
M u s i q i
 
H a m ı.
 
Ah, nә gözәl parçadır,
Güllәri dә qonçadır,
Toy bәzәyi xonçadır, xonça, (2 dәfә)
Xonça....
Ondan bir paltar tikdirsәydim,
Oynardım mәn doyunca-doyunca,
 
M u s i q i
 
Xor bir dә tәkrar olunur.
 
Ә s g ә r (gedә-gedә). Aha, deyәsәn qız mәdәninә düşmüşәm. Bir sürü birdәn çıxdı. Görәk necә şeydirlәr. (Onlara). Deyin görüm, gözәl xanımlar, nә istәyirsiniz? Çit, ipәk, mәxmәr, bafta, tafta, hәr şeyim var.
G ü l ç ö h r ә. Aç görәk xoşumuza gәlәn nә var.
Ә s g ә r. Bu saat, xanım. (Açır, Gülçöhrәyә diqqәt yetirir).
A s y a (kәnara). Batmış nә göyçәk oğlandır.
Ә s g ә r. (yenә diqqәtlә baxır). Bax, xanım, hәr nә könül istәyәn desәn, hamısı burada vardır. (Kәnara). Amma əcәb qızdır.
T e l l i. Ay xanım, o tumanlıq nә yaxşıdır.
A s y a. A, nәyә lazım olan şeydir ki....
G ü l ç ö h r ә (Asyaya). Sәnә lazım olmaz, amma Telliyә lazım olar.
Ә s g ә r. Doğru buyurursan, xanım. (Kәnara). Agıllı qızdır, ha!... (Ona) Neçә arşın buyurursan qulluqçunuz ünün kәsim.
G ü l ç ö h r ә. Arşını neçәdәndir?
Ә s g ә r. Heç neçә, on iki qәpikdir. Amma sizә iki şahıdan hesab elәrәm.
G ü l ç ö h r ә. Bu cürә çitin arşınını biz hәmişә sәkkiz qәpikdәn alırıq, elә versәn on arşın kәs.
Ә s g ә r. Zәrәr yoxdur, sizә qurban olsun. (Olcur). Bir ... İki. (Kәnara) Amma, deyәsәn, axtardığımı tapmışam ... üç ... dörd ... vallahi çox gözәl qızdır ... beş ... altı ... yeddi ... deyәsәn elә qismәtim bu olacaqdır ... sәkkiz ... doqquz, görünür zahiri, gözәl olan kimi batini dә gözәldir ... on ... on bir ... on iki....
G ü l ç ö h r ә. On arşın bәsdir.
Ә s g ә r. Buy, hә. Fikrimdәn çıxdı, budur elә on arşındır. (Kәsir qulluqçuya verir).
A s y a. Ah, bizә yaraşan heç zadın yoxdur.
Ә s g ә r. Xanım, sizә yaraşan şeyim çoxdur, ancaq evdәdir. İnşallah gәlәn sәfәr gәtirәrәm. (Gülçöhrә pul verir). Xanım evin abadan, sәnin әlinin bәrәkәti mәnә bəsdir.
G ü l ç ö h r ә. Nә bildin ki, әlimin bәrәkәti vardır?
Ә s g ә r. Elә belә ürәyimә damdı ki, sәnin әlin bәrәkәtlidir. (Kәnara). Vallah, mәn deyәn elә budur ki, var. (Ona). Xanım, bura Soltan bәyin evi deyilmi?
G ü l ç ö h r ә. Özüdür.
Ә s g ә r. Abad olsun! Bәs Soltan bәyin qızı hansınızdır?
A s y a. Bu özüdür.
Ә s g ә r. Allah ömür versin. (Kәnara). Çox gözәl qızdır.
A s y a. Ay Gülçöhrә gedәk evә; yoxsa әmim gәlәr acığı tutar.
 
Gedirlәr.
 
Ә s g ә r. Sağ olun, var olun!
G ü l ç ö h r ә (gedә-gedә). Sәn dә sağ ol!
Ә s g ә r (tәk). Sözün doğrusu, bundan yaxşı qız görmәdim vә ola bilsin ki, heç görmәyim. Gәl Әsgәr, ya qismәt de, bunu al. Soltan bәy mәni görmәyibdisә dә, adımı eşidibdir. Bilir ki, dövlәtli tacir oğlanam. Yәqin qızı istәsәm verәr. İndi görәsәn, qız bilsә ki, mәn doğrudan da arşın mal satanam, mәnә gәlәrmi? Qızı bilmirәm, amma Soltan bәy bilsә ki, mәn arşın mal satanam, min il dә qalsa, qızı mәnә vermәz. Allahın altında qız bir dә çıxaydı, yenә bir görәydim, danışdıraydım. Dayan.... (Qapıya baxır). Deyәsәn, gәlәn var. Qoy gizlәnim görüm kimdir. (Gizlәnir, qapı açılıb Gülçöhrә çıxır).
G ü l ç ö h r ә. Asya demişkәn, arşınmalçının sir-sifәti yaxşı idi. İndi Asyaya desәn ki, gәl sәni ona әrә verәk, bir hәşir qatar, deyәr ki, mәn arşınmalçının tayıyam? Amma mәncә, arşınmalçılıq pis iş deyil ki. O da tacir kimi bir şeydir. Vallah, atam razı olsa mәn ona әrә gedәrәm. Çünki nә sayaq olsa, yenә dә üzünü görmüşәm, bilirәm ki, şil deyil, kor deyil, keçәl deyil, sifәti dә xoşuma gәldi. Üzü nәcib adamın üzünә oxşayır. Vallah onu qәşәng geyindirәsәn, bir oğlan çıxar ki, bәy balası kimi.... Mәnә deyir ki, yәqin sәnin әlin bәrәkәtlidir. Özü dә elә baxırdı ki, guya tәk mәni görür.... Bir dә görsәydim, yaxşıca diqqәt edәrdim.... Ah, gör nә danışıram, kim bilir, bәlkә onun arvad-uşağı vardır.... (Fikrә gedir).
Ә s g ә r (çıxır hüzura, arşın ğoltuğunda). Xanım, bağışla....
G ü l ç ö h r ә (sәksәnir), Uy, qorxdum a....
Ә s g ә r. Qorxma, xanım, deyәsәn mәn arşını burada qoyub getmişәm.
G ü l ç ö h r ә. Olsa burada qalardı....
Ә s g ә r. Zәrәr yoxdur, evdә alahı arşınım vardır.
G ü l ç ö h r ә (kәnara). Yenә o sayaq baxır, gözü-gözümә sataşanda elә bil ki, ildırım kimi mәni vurur.
Ә s g ә r. Xanım, allahın altında Soltan bәyin on iki nәfәr sәn kimi qızı olaydı.
G ü l ç ö h r ә. Yәni nә demәk istәyirsәn?
Ә s g ә r. Onu demәk istәyirәm ki, bir qızını bәyә, birini xana, birini tacirә, birini mollaya, birini dә seyidә verib, axırda birini dә mәnә verәydi....
G ü l ç ö h r ә. Nә olar ki....
Ә s g ә r. Amma yox, vermәz, әlbәttә vermәz. O bir bәy adamdır, amma mәn arşınmalçı. O mәnә qız vermәz.... (Kinayә ilә) vә bir dә versә dә, qız gәlmәz....
G ü l ç ö h r ә. Görünür ki, sәn subaysan.
Ә s g ә r. Lap subayam, allahın bәrәkәtindәn işim dә çox yaxşı gedir. Bir parça çörәyim var, ac deyilәm.
G ü l ç ö h r ә. Bәs nә üçün indiyә qәdәr evlәnmәyibsәn?
Ә s g ә r. Nә sayaq evlәnim; görmәdiyim qızı almaram; gördüyüm qızlardan da xoşuma gәlәn, ürәyimә yatan bir nәfәr olubdur ki, onu mәnә vermәzlәr....
G ü l ç ö h r ә. Qız özü sәnә getmәzmi?
Ә s g ә r. Yәqin ki, getmәz, çünki o bәy qızıdır.
G ü l ç ö h r ә. Sәn әvvәlcә qızdan soruş, sonra de. Nә bilirsәn getmәz?
Ә s g ә r. Doğru buyurursan, xanım, bәs, elә isә de görüm mәnә gәlәrsәnmi?
G ü l ç ö h r ә (tәәccüblә). Kim? Mәn?
Ә s g ә r. Bәli sәn, mәnim xoşladığım qız bircә sәnsәn.
G ü l ç ö h r ә. Mәn elә bildim ki, özgә qızdır....
Ә s g ә r. Sәndәn başqa özgәsi ola bilmәz.
G ü l ç ö h r ә. Bәs sәn mәni bir kәrә görmәklә xoşladın?
Ә s g ә r. Әlbәttә, xanım, göz gördü, könül sevdi. Gözüm sәni görәn kimi, qәlbim sevindiyindәn çırpınmağa başladı.
G ü l ç ö h r ә (kәnara). Vallah mәnimki dә elә oldu.
 
M u s i q i
 
Ә s g ә r.
 
Öyrәnib pürfәnd oldum,
Özgәyә rüşxәnd oldum. (2 dәfә)
Hәr bir dәrdә mәn doldum,
Sәni gördüm, bәnd oldum. (2 dәfә)
Elә bәnd oldum, elә bәnd oldum,
Elә bәnd oldum, dilbәr!
Dura bilmәm mәn sәnsiz.
 
M u s i q i
 
G ü l ç ö h r ә.
 
Heç kәsi mәn görmәzdim,
Sirrimi söylәmәzdim. (2 dәfә)
Nәdir aşiq bilmәzdim,
Sәni gördüm bәnd oldum. (2 dәfә)
Elә bәnd oldum, elә bәnd oldum.
Elә bәnd oldum, dilbәr!
Dura bilmәm mәn sәnsiz.
 
M u s i q i
 
İ k i s i b i r y e r d ә.
 
Kömәk etdi çün ol bәxt,
Gәldi çatdı axır vәxt. (2 dәfә)
Ömrümü bildim xoşbәxt,
Sәni gördüm bәnd oldum. (2 dәfә)
Elә bәnd oldum, elә bәnd oldum,
Elә bәnd oldum dilbәr. (2 dәfә)
Dura bilmәm mәn sәnsiz.
 
M u s i q i
 
Ә s g ә r. Xanım, mәn sәnә yaraşan deyilәm.
G ü l ç ö h r ә. Bilmirәm, amma xoşlamışam.
 
M u s i q i
 
Ә s g ә r. Görünür, doğru deyirlәr ki, qәlb qәlbi istәr, xanım....
G ü l ç ö h r ә. Mәnә xanım demә, adım Gülçöhrәdir.
Ә s g ә r. Gülçöhrә, bәs nә sayaq edәk ki, atan sәni mәnә versin?
G ü l ç ö h r ә. Mәni atamdan istә, verәr, verәr, vermәz--mәn özgәsinә әrә getmәrәm....
Ә s g ә r (kәnara). Çox әcәb. (Ona) Atan sәni güclә verәr.
G ü l ç ö h r ә. Güclә dә getmәrәm.
Ә s g ә r. Sәni zorla apararlar.
G ü l ç ö h r ә. Özümü boğaram.
Ә s g ә r. Allah elәmәsin. İndi ki, belә oldu, qoy bir yaxşı fikir edәk görüm bәlkә bir әlac taparam. İndi sәn get evә, yoxsa bizi görәrlәr, xudahafiz.
G ü l ç ö h r ә. Xudahafiz. Amma onu bil ki, sözüm sözdür. (Gedir).
Ә s g ә r (tәk). Deyirәm vallah, ürәk elә bir olur. Yazıq qız mәni xoşlayıbdır. Özü dә bilmir ki, dövlәtli tacirәm. Mәn dә qәsdәn demәdim ki, qoy axıra kimi qızı sınayım. Çox әcәb. İndi mәn gedim bir bәhanә ilә xalamı dәxi buraya göndәrim ki, baxsın, görsün necә qız seçmişәm.
 
Gedir.
 
G ü l ç ö h r ә çıxıb ora-bura baxır vә sonra oturub fikrә gedir.
 
G ü l ç ö h r ә. Bu nә iş idi mәn elәdim. Yad oğlanla nәlәr danışdım ki, heç qıza yaraşmaz.... Bilmirәm haradan gәldi çıxdı. Özü yaxşı, sözü yaxşı.... Heç fikrimdәn çıxmır.... Ah, necә könlüm pәrişan olubdur (Oxuyur).
 
M u s i q i
 
Aşiq oldum necә bir tazә güli-rәnayә.
 
M u s i q i
 
Aşiq oldum necә bir tazә güli-rәnayә
Ki salıbdır mәni ol işvә ilә qovğayә. (2 dәfә)
Aşiq oldum, aşiq oldum, aşiq oldum,
Necә bir tazә güli-rәnayә. (2 dәfә)
 
M u s i q i
 
Gözümün qanı ilә sinәmi al etdim kim, (2 dәfә)
Sәbәbi-sәnәt ola ol büti-bipәrvayә, (2 dәfә)
Pәrvayә, pәrvayә.
Bu bir işdir ki, mәni iynә kimi incәldib, (2 dәfә)
Salır iplik kimi hәrdәm bir uzun sövdayә,
Aşiq oldum, aşiq oldum, aşiq oldum,
Necә bir tazә güli-rәnayә. (2 dәfә)
 
A s y a vә T e l l i çıxıb oxuyurlar.
 
A s y a vә T e l l i.
 
Nә pәrişandır halın
Gülçöhrә, Gülçöhrә?!
Nәdir bu ahı-zarın?
Tez söylә, tez söylә.
Niyә solmuş rüxsarın?
Gülçöhrә, tez söylә.
Qıza layiq olmaz kim, 
Dәrd etsin, qәm çәksin. (2 dәfә) 
Nәdir bu ahı-zarın?
Gülçöhrә, tez söylә,
Gülçöhrә, tez söylә. (2 dәfә)
 
H a m ı s ı içәri girirlәr. Bu halda Ә s g ә r x a l a s ı ilә bәrabәr çıxır. Cahan çarşaba bürünübdür.
 
Ә s g ә r. Bax, xala, haman qız bu evdә olur. Apararsan bu mәxmәri vә deyәrsәn ki, arşınmalçı göndәribdir. Soruşan olsa ki, sәn kimsәn, deyәrsәn ki, arşınmalçının xalasıyam. Başa düşdünmü?
C a h a n. Başa düşdüm, xalan sәnә qurban, gedirәm. (Gedib içәri girir).
Ә s g ә r (tәk). Amma getdikcәn qıza daha artıq bәnd oluram. Günü bu günü Süleymanı görsәm göndәrәcәyәm ki, gedib elçilik elәsin.... Belә istәdiyimi tapdım.... Bu ev, bu hәyәt, bu yol hamısı elә bil ki, üzümә gülür. (Oxuyur).
 
M u s i q i
 
Axtarıb tapdım sәni, sәndәmi sevdin, yar mәni? (2 dәfә)
Gör nә haldır görmür gözüm, şadlığımdan dünyanı
Gәl-gәl maralım, gәl, gәl-gәl, ceyranım, gәl. (2 dәfә)
Sәni sevdim, yar sәni sevdim, gözüm görmәz özgәni.
 
M u s i q i
 
Halal olsun Süleyman.
 
M u s i q i
 
Halal olsun Süleyman, sәn nә kәlәkbazsan, şeytan!
Öyrәdib mәni yola saldın, mәnә rast gәldi yar can. (2 dәfә)
 
M u s i q i
 
Gәl-gәl maralım gәl, gәl-gәl ceyranım gәl! (2 dәfә)
Sәni sevdim, yar, sәni sevdim, gözüm görmәz özgәni. (2 dәfә)
 
İndi burada dayanmayım. Gedim evә, xalam gәlsin görәk nә söylәyәcәkdir. (Gedir).
 
S o l t a n b ә y bazardan qayıdır, yavaş-yavaş gәlә-gәlә özbaşına danışır.
 
S o l t a n b ә y. Elә hamı mәn deyәni deyir: bir hallıca dul arvad ola ki, bir nәfәr molla, üç manat pul vә bir kәllә qәndlә iş tamam ola. İndi mәn nә qayırım? Elә arvadı haradan tapım? Gәl, ay arvad. Haradasan? Gәl, gәl. (deyәn kimi Cahan çıxır vә buna tәrәf gәlir ki, keçsin. Soltan bәy tәәccüblә). Paho!... Yoxsa mәni qara basır.... Yox, deyәsәn diri gözlü arvaddır. Özü dә bizdәn çıxdı. Deyәsәn, allah mәnimkini yetirdi. (Cahana tәrәf gedir) Ay bacı, kimsәn, bizdә nә işin var idi?
C a h a n. Arşın mal aparmışdım, qızlara göstәrәm.
S o l t a n b ә y (kәnara). Arvad olmağına arvaddır, ancaq üzünü görsәm pis olmaz. (Ona). Yaxşı, bacı bir de, çarşaba bürünmüş kişi olmayasan?
C a h a n. Buy ... ay qardaş, nә söz danışırsan?
S o l t a n b ә y. Bәs elә isә bir balaca üzünü mәnә göstәr ki, yәqinlik hasil olsun.
C a h a n (üzünü açıb göstәrir). Gördün ki, arvadam!
S o l t a n b ә y. Hә, gördüm. (Kәnara). Arvadsan, özü dә lap mәn deyәndәn. (Ona). Di yaxşı, bir mәni başa sal görüm sәn kimsәn, nәçisәn vә kimin adamısan?
C a h a n. Mәn arşınmalçının xalasıyam, özüm dә qızlara, arvadlara mal satıram.
S o l t a n b ә y. Yaxşı, mәnә bir demәdin ki, görәk kimin adamısan.
C a h a n. Bәy, dәllal Kәrbәlayı Nәsirin külfәtiyәm, bәlkә tanıyasan?
S o l t a n b ә y. Xeyr, tanımıram, mәnim dәllal-mәllal ilә işim olmaz.... Yaxşı, demәli, sәnin kişin dәllallıq edir, özün dә arşın mal satırsan.
C a h a n. Bәli, kişim dәllallıq elәrdi.
S o l t a n b ә y. Edәrdi? Bәs indi nә iş görür?
C a h a n. İndi allah bilir ki, nә iş görür; rәhmәtlik on iki ildir ki, ölübdür.
S o l t a n b ә y (sevinir). Ölübdür? Demәli, sәn dulsan?
C a h a n. Bәli, dulam.
S o l t a n b ә y. Belә de dә. (Öskürür vә özünü düzәldir). Deyirsәn on iki ildir ki, әrin ölüb dul qalıbsan.... Çox әcab, indi-bәs necә eylәyәk?
C a h a n. (tәәccüblә) Nәyi necә eylәyәk?
S o l t a n b ә y (karıxmış). Yox, belә onu deyirәm ki, mәnim dә arvadım budur, beş ildir ki, mәrhum olubdur. Belә olmaq çox pis şeydir. Adam lap tәk qalır, bilmir ki, nә etsin. (Kәnara). Yaxşıca әlimә düşübdür, heç buraxmaq lazım deyildir. (Cahan istәyir getsin Soltan, bәy tez qabaqlayır). Әşi, bir dayan, hara tәlәsirsәn?
C a h a n. Tәlәsiyirәm, işim var. 
S o l t a n b ә y. Daha bundan gözәl nә iş olar, әcәb söhbәt elәyirik. Sәn dul, mәn dul, gәl dәrdlәşәk dә.... Yaxşı, indi sәn deyirsәn ki, dulsan, hә?
C a h a n. Buy, dedim әrim on iki ildir ki, ölübdür....
S o l t a n b ә y. Axı burası var ki, mәn dә dulam....
C a h a n. Nә olar, allahın әmridir. Tәk sәnin başında görünmәyib ki....
S o l t a n b ә y. Orasını bilirәm.... Bura bax, gәl biz ikimiz bir iş edәk.
C a h a n. Nә iş?
S o l t a n b ә y. Belә iş ki, nә sәn dul olasan, nә dә mәn....
C a h a n. Nә sayaq elәyәk?
S o l t a n b ә y. Nә sayağı var ki, bir nәfәr molla, üç manat pul, bir kәllә qәnd, şütt-tamam, vәssalam.
C a h a n. Heç başa düşmürәm ki, nә deyirsәn.
S o l t a n b ә y. Başa düşmürsәn? Әcәb dilbilmәzsәn! Bәs, elә isә, dürüst qulaq as gör nә deyirәm, a dilbilmәz.
 
M u s i q i
 
(Çırtı vura-vura oxuyur.)
 
Bir at aldım, hәr yanı çapdım,
Gәl alım, gәl alım, dilbilmәz!
Axır gәlib sәni tapdım, maralım, maralım, dilbilmәz!
Aman, aman oy, qaşı kaman oy!
Gәl alım, gәl alım, maralım, dilbilmәz! (Oynayır).
 
M u s i q i
 
Bir ev tikdim, daş-üstәdir, gәl alım, gәl alım, dilbilmәz!
Hәr nә desәn baş üstәdir, gәl alım, maralım, dilbilmәz!
Aman, aman oy, qaşı kaman oy! Gәl alım, maralım, dilbilmәz! (Oynayır).
 
M u s i q i
 
Sәn dul, mәn dul, gәl mәnә bәnd ol, gәl alım; gәl alım, dilbilmәz!Hәr nә desәm ona razı ol, maralım, maralım, dilbilmәz!
Aman, aman oy, qaşı kaman oy! Gәl alım, gәl alım, dilbilmәz!
 
(Bu halda Ә s g ә r gәlir vә bunları görür.)
 
Ә s g ә r. Aha! Xalamın da işi düzәldi. Әcәb! (İrәli gәlir, oynamaqda olan Soltan bәyin qulağına.) A bәy! A bәy! Bir dayan söz deyirәm (Soltan bәy sәksәnib dayanır). Axı belә iş yaxşı deyildir; özgәnin arvadına eşqnamә oxuyursan.
S o l t a n b ә y. Balam, sәn kimsәn, sәnә nә?
Ә s g ә r. Necә mәnә nә? Bu mәnim xalamdır.
S o l t a n b ә y. Xalandır? Demәli, arşınmalçı sәnsәn?
Ә s g ә r. Bәli, mәnәm.
S o l t a n b ә y. Çox gözәl, çox pakizә. Balam, heç sәnin insafın-zadın yoxdur?
Ә s g ә r. Nә olubdur ki?
S o l t a n b ә y. Nә olacaq ki? Bu yazıq arvadı on iki ildir ki, dul saxlayıb әrә vermirsәn.
Ә s g ә r (gülümsünür). Nә edim, bir yaxşı adam tapmıram.
S o l t a n b ә y. Yaxşı adam--mәn. Gәl dә!... Gәl qohum olaq, mәn dә dulam.
Ә s g ә r (kәnara). Aha, yaxşı fürsәtdir. (Ona). Doğru deyirsәn, bәy, ya zarafat edirsәn?
S o l t a n b ә y. Tayımsan ki, zarafat edim? Lap ürәkdәn doğru deyirәm.
Ә s g ә r. Yaxşı, bәy, fәrz edәk ki, mәn xalamı verdim sәnә, bәs әvәzindә sәn mәnә nә verәrsәn?
S o l t a n b ә y. Nә verәcәyәm? Sәnin muzdun bu olar ki, mәnim kimi bәylә qohum olarsan. Xalanın muzdu o olar ki, canı rahat olar. Mәnim dә muzdum budur ki, savab yiyәsi olaram. Daha bundan artıq nә istәyirsәn?
Ә s g ә r. Yox, bәy, bu sayaq sәrf elәmәz....
S o l t a n b ә y. Bәs nә sayaq sәrf elәr?
Ә s g ә r. Bax, bәy, indi ki, mәnimlә qohum olmaq istәyirsәn, gәl ikibaşlı qohum olaq.
S o l t a n b ә y (tәәccüblә). Nә sayaq ikibaşlı?
Ә s g ә r. Bu sayaq ki, mәn xalamı verim sәnә, sәn dә qızını ver mәnә.
S o l t a n b ә y (bәrk acıqlı). Axmağın birisi axmaq! Nә yava-yava danışırsan?! (Xәncәrdәn yapışır). Mәn bәy balası kimi qızımı arşın mal satana verәcәyәm?! Cәhәnnәm ol buradan sәn dә, sәnin xalan da!... Qudurğanın birisi, bir sillә çәkәrәm ki, dişlәrin qarnına gedәr. Rәdd ol gözümün qabağından!
Ә s g ә r (arxayınca). Xala, gәl gedәk. (Gedirlәr. Kәnara). Arşınmalçı Әsgәrә qız vermәdi, amma tacir Әsgәrә verәcәkdir.
S o l t a n b ә y. Tez ol, itil buradan! (Evә tәrәf gedib qapının azğında dayanır vә gedәnlәrә baxır. Onlar gedirlәr.) Gör nә qudurğan gәdәdir ki, cürәt edib qızımı istәyir. (Xәncәrini çәkib yüyüryr). Öldürәrәm sәni qudurğan oğlu, qudurğan. (Qayıdıb fikrә gedir). Yoxdur, yoxdur mәndә bәxt. Arvad әlimә göydәn düşmüş kimi olmuşdu, özü dә әsl mәn deyәn hallıca arvad ki, iş bir nәfәr molla ilә bir kәllә qәndә bәnd idi; mәrdümәzar oğlu, mәrdümәzar hayandan gәldisә bütün işi korladı. Planımı dağıtdı. Ey vay.... (Oxuyur).
 
Nә pis oldu halım mәnim, gәl alım, gәl alım, gәl alım, dilbilmәz!
Getdi әldәn yarım mәnim, gәl alım, maralım, dilbilmәz! Aman, aman oy.... (Girir içәri.)
 
P ә r d ә

Üçüncü məclis