Fransa və İngiltərə Hərbi Hava Qüvvələri tərəfindən Bakının bombalanması planı (1940)

"Durnabalığı" əməliyyatı 

Yəqin ki, çox az adam bilir ki, 1940-cı ildə Almaniya və SSRİ hərbi güclərini İngiltərə və Fransaya qarşı birləşdirərək həqiqi müttəfiq ola bilərmiş. Belədə isə, Bakı dörd böyük gücün maraqlarının cəmləşdiyi dönüş nöqtəsinə çevriləcəkdi.

Bu halda, nələrin baş verəcəyini yalnız təxmin etmək olar, amma dünyada Sovet-Alman hərbi maşınına qarşı həmin vaxt duruş gətirə biləcək qüvvələrin olmadığı  şübhə doğurmur.

Xoşbəxtlikdən, bu baş vermədi, hərçənd hər şey tükdən asılı idi. 

Pike (Durnabalığı) əməliyyatı

Beləliklə, hadisələrin bütün iştirakçılarının unutmağa üstünlük verdikləri tarix səhifələrinə müraciət edirik:

• Sovet İttifaqı - ona görə ki, nasist Almaniyası ilə müharibədən əvvəl əməkdaşlıq faşizmə qarşı əsas döyüşçü kimi imicinə kölgə salardı;
• Fransa və İngiltərə - çünki anti-Hitler koalisiyasının gələcək müttəfiqinə qarşı gizli planlar hazırlayırdılar;
• Almaniya - Almaniya ümumiyyətlə tarixinin qaranlıq səhifələrini xatırlamağı sevmir.

Bu əməliyyat barədə təkcə Sovet ensiklopedik nəşrlərində, məsələn Böyük Sovet Ensiklopediyasında (BSE) deyil, müasir rəsmi rus nəşrlərində də söhbət açılmır. Rus dilində unifikasiya olunmuş tərcüməsi belə yoxdur ( tərcümələrdə üç cür adı var: "Durnabalığı", "Nizə (nizənin ucluğu)" və "İldırımsaçan"). 

Ancaq bu, bizim tariximizə aiddir və bunu bilməliyik.

İlkin şərtlər

23 avqust 1939-cu ildə SSRİ ilə Almaniya arasında ( "Molotov-Ribbentrop Paktı" adlanırdı) qarşılıqlı hücum etməmə haqqında müqavilə bağlandı.

Bundan dərhal sonra ABŞ, İngiltərə və Fransa yaranan əməkdaşlığı gözdən salmağa çalışdılar. Əvvəlcə bu, Kütləvi İnformasiya Vasitələrində müxtəlif növ yazı və şərhlər vaxitəsilə edilirdi.

“İngilis-Fransız və Şimali Amerika mətbuatının Almaniyanın Sovet Ukraynasını ələ keçirmək "planlar"ı haqqında qaldırdığı səs-küyü ifşa edən yoldaş Stalin deyirdi:

Deyəsən, bu şübhəli səs-küy Sovet İttifaqının Almaniyaya qarşı qəzəbini artırmaq, atmosferi zəhərləmək və heç bir səbəb göstərmədən Almaniya ilə qarşıdurmanı qızışdırmaq məqsədi daşıyırdı". Birinci çağırış SSRİ Ali Sovetinin növbədənkənar dördüncü sessiyasındakı Molotovun çıxışından, 31 avqust 1939-cu il.

Lakin 11 fevral 1940-cı ildə Alman-Sovet Ticarət Sazişi haqqında Memorandum qəbul edildikdə, Qərb ölkələri daha kardinal hərəkət etmək qərarına gəldilər.

Məsələ bundadır ki, razılaşmanın əsas bəndlərindən biri neft çatdırılması ilə bağlı idi və ikinci Dünya Müharibəsinin başlamasını nəzərə aldıqda, bu, hərbi əməkdaşlıq sayıla bilərdi.

Razılaşmanın fraqmentinin Skrin-i

Bundan əlavə, razılaşmadan əvvəl Qərb ölkələri Almaniyanın neft ehtiyatlarına çıxışını məhdudlaşdıra bilirdilərsə, indi o sabit tədarük kanalı əldə edirdi (İlk olaraq Polşanın zəbt olunması bəlkə buna görə idi?).

Planlar

Çox vaxt olduğu kimi, ən xeyirxah görünən insanlar ən alçaq çıxırlar. Fransa İkinci Dünya Müharibəsi başlayan kimi - 1939-cu ilin sentyabrında Sovet neft mədənlərinə qabaqlayıcı zərbələr endirmək planları hazırlamağa başladı.

Əvvəlcə bu, ilkin vəzifədən uzaq idi, buna görə planın hazırlanması Xarici İşlər Nazirliyinin və Baş Qərargahın orta səviyyəli işçiləri səviyyəsində aparılırdı. Ona polkovnik-leytenant Pol de Villellyum rəhbərlik edirdi.

Ancaq artıq oktyabr ayında Fransa Xarici İşlər Nazirliyinin ötürməsi ilə ingilislər də belə bir zərbə barədə düşünməyə başladılar. Ən azından "layihədə" öz iştiraklarının qiymətləri ilə maraqlanırdılar.

De Villellyumu dərhal Fransanın maliyyə naziri Pol Reyno (gələcək baş nazir) yanına çağırır, detallar ilə maraqlanır.

Reyno Bakıya zərbələrə hazırlaşdığı vaxt Paris üzərində bombalar partlamağa başladı

Polkovnik-leytenant məruzə edir ki, Fransa Hərbi Hava Qüvvələri Suriyadan zərbələr endirəcəksə, SSRİ-nin cənubundakı neft mədənlərinin məhv olma ehtimalı çox yüksəkdir.

Əsas məqsəd, Bakıdakı neft mədənlərinin məhv edilməsi seçilir, bununla Hitlerə neft tədarükü ilə bağlı problem yaratmaqla yanaşı, həmçinin SSRİ-də iqtisadiyyatın çökməsi və aclıq yaranması məqsədi güdülür.

Fransa Sovet İttifaqı ilə nə diplomatik münasibətləri kəsəcək, nə də ona müharibə elan edəcək, sadəcə SSRİ-ni məhv edəcək. Fransa Xarici İşlər Nazirliyinin baş katibi Lejenin Amerika səfiri Bullitt ilə 11 yanvar 1940-cı il tarixli yazışmalarından.

Abşerondakı emal müəssisələrindən əlavə, bombalanma planlarına Qroznı, Maykop və Batumi də daxil idi (Sonradan Poti əlavə olundu).

Maraqlıdır ki, paralel olaraq daha üç plan işlənirdi:

1. Neft sahələrini ələ keçirməklə Cənuba birbaşa hərbi hücum.

2. Bütün dəniz tankerlərinin məhv edilməsi ilə Qara dənizə tam nəzarət.

3.Separatçı hərəkatlara dəstək və Zaqafqaziyada vətəndaş müharibəsinin başlanması.

Yalnız 1940-cı ilin yanvarında Fransanın Baş naziri Eduard Deladye, əməliyyatın ssenarisinin seçilməsi ilə bağlı son qərar verəcək. Həmkarını İngiltərənin Baş naziri Nevill Çemberlen də dəstəklədi.

Baş nazirlər Deladye ilə Çemberlen Hitler və Mussolini ilə birlikdə (1938)

Ölkələr İngilis "MA-6" və Fransız "R.I.P" ilə iki paralel bombalama planı hazırlamağa başladılar. Sonradan bu planlar "Pike" -də birləşdiriləcəkdi.

22 Fevral 1940-cı ildə Fransa Quru Qoşunlarının Baş Komandanı Baş Nazirə təqdim etmək üçün əməliyyatla əlaqədar detallı bir hesabat hazırlayır, burada həmçinin göstərilirdi:

Rusiya iqtisadiyyatının əsas zəifliyi Qafqaz neftindən asılılığıdır. Həm silahlı qüvvələri, həm də mexanikləşdirilmiş kənd təsərrüfatı bu mənbədən tamamilə asılıdır. Neft hasilatının 90% -dən çoxu və neft emalının 80% -i Qafqazda (əsasən Bakıda) cəmləşmişdir. Buna görə də, neft tədarükündə hər hansı bir ciddi fasilə uzunmüddətli nəticələrə səbəb olacaq və hətta Rusiyanın hərbi, sənaye və kənd təsərrüfatı sistemlərinin çökməsinə gətirib çıxara bilər.

1940-cı ildə Bakı yüksək oktanlı aviasiya benzininin 80% -ni, liqroin və ağ neftin 90% -ni, traktor yağlarının 96% -ni verirdi.

Əməliyyatın təfərrüatları

Yazın başlanğıcında ortaq Fransa-İngilis əməliyyat planı hazır oldu. Hətta icra tarixi də müəyyən edilmişdi - 15 may 1940.

Ancaq gözlənilmədən Stalin Bakının hava müdafiəsini gücləndirir.

Martın 20-də Hələbdə (Suriya) təcili iclas çağırılır, burada hərbi əməliyyatların başlanmasının iyun ayına ertələnməsi qərarı verilir. Həmin vaxta qədər isə Suriyada ağır bombardmançıları qəbul edə biləcək 20 aerodrom yaratmaq nəzərdə tutulur.

Öz növbəsində, İngiltərə hava limanlarının verilməsi məsələsində Türkiyə ilə razılaşacağına söz verir. Planda İran da vardı.

30 martda ilk birbaşa addımlar atılır. İngilis təyyarəsi İraqda yerləşən aerodromdan start götürərək 7 km hündürlüyə qalxır və SSRİ-nin hava məkanına daxil olur.

Lockheed-12A, belə bir kəşfiyyat təyyarəsi 1940-cı ilin martında Bakı üzərindən uçdu

Bakı üzərində dövrə vuraraq neft istehsalı sahələrinin, zavodların, dəmir yolu stansiyasının və limanın şəkillərini çəkir. Sovet hava müdafiəsi onu görmür.

Nəhayət, 4-5 apreldə keçirilən iclaslarda əməliyyatın son planı təsdiqlənir (hava fotoşəkillərindən alınan məlumatlar nəzərə alınmaqla).

"Durnabalığı" iki ayrıca hazırlanmış planların sintezi olduğundan, iki qrupda hərəkət etmək qərarı verilir:

• Fransızların idarəetməsi altında təxminən 100 təyyarə və ya 9 heyət (6 fransız və üç brtitaniya) var idi. Hər uçuş üçün onlar göyərtəyə 70 ton bomba götürə bilərdilər. Fransızların qiymətləndirməsinə görə, yüzlərlə obyektin məhv edilməsi üçün bu kifayət edirdi.
• İngilis tərəfinin də 9 qrupu var idi: 5 Amerika Qlenn-Martin bombardmançıları və 4 Britaniya Blenheym qrupu ilə.

Qlenn Martin və Blenheym

Zərbələr Bakı, Qroznı və Batumiyə etdirilməli idi: Fransızlar yalnız Abşeron yarımadasında, İngilislərin hər üç şəhərində işləyəcəkdilər.

Eyni zamanda, Batuminin tamamilə məhv edilməsi üçün bir gün yarım, Qroznı üçün 12 gün və Bakı üçün 15 gün nəzərdə tutulmuşdu.

Cavab tədbirləri

Durnabalığı əməliyyatının planları II Dünya Müharibəsinin bitməsindən xeyli sonra məlum olsa da, gələcək müttəfiqlərin hazırlıqları Sovet İttifaqını həyəcanlandırmaya bilməzdi.

İttifaqda Bakının əhəmiyyətini xaricdən heç də az anlamırdılar. 

Buna görə (SSRİ Hərbi Hava Qüvvələri Baş Qərargahının məlumatına görə) 1940-cı ilin aprel-may aylarında aşağıdakılar Zaqafqaziya Hərbi Dairəsinə verildi:

Şimal-qərb cəbhəsindən:

- 3, 17 və 64-cü hava briqadaları;

- 9-cu aviapolk;

- 18-ci və 41-ci orta bombardmançı briqadalar, 6-cı və 42-ci uzun bombardmançı briqadalar.

Belarus Hərbi Dairəsindən:

- 35-ci qırıcı alayı.

Moskva Hərbi Dairəsindən:

- 133-cü qırıcı alay.

Şimali Qafqaz Hərbi Dairəsindən:

12-ci uzun mənzilli bombardmançı aviapolk.

Bakı, Xəzər flotiliyasının dənizçiləri tərəfindən də qorunurdu

Bununla belə, mütəxəssislərin fikrincə, "Bakıdakı neft yataqlarının havadan kütləvi bombardmanlar zamanı zəifliyi çox böyük idi".

Bu onunla izah olunurdu ki, şəhərin ətrafında bütün torpaq praktik olaraq neftlə hopdurulmuşdu.

O dövrdə qapalı neft anbarları yox idi. bütün neft açıq hovuzlara - nəhəng neft göllərində "anbarlanır"dı, dəmir yolları və stansiyaları yaxınlığında neft çənləri, limanda isə tankerlər yerləşirdi, neft qüllələrinin əsas hissəsi taxtadan idi.

Neft gölü

Bir neçə bomba kifayət idi ki, mədənlərin çoxunun od alması bir yana, ətrafı bürüyəcək tüstü və his səbəbiylə havadan müdafiə sisteminin işi iflic olsun. 

Pike (Durnabalığı ) əməliyyatında uğursuzluq

Əməliyyata hazırlıqlar son mərhələyə qədəm qoyanda, artıq təyyarələr və ekipajlar hava limanlarına yerləşdirilməyə başlanırdı ki, Hitler Fransaya hücum etdi. Bu, Mayın 10-da, "Durnabalığı"nın  başlamasından bir ay əvvəl oldu.

Fransızlar iyunun 22-də alçaldıcı bir sazişə imza ataraq darmadağın edildilər, ordu və ərazisinin çox hissəsindən məhrum oldular.

Hitler Parisdə 

Digər tərəfdən, 1940-cı ilin iyununda İngiltərə Norveç uğrunda döyüşdə sarsıdıcı məğlubiyyətə uğradı. Hava donanmasının demək olar ki, hamısı nasistlər tərəfindən məhv edildi. Metropoliyanı qorumaq üçün təcili olaraq Afrikadan və koloniyalardan Hərbi Hava Qüvvələrlərinin hissələrini atmaq lazım oldu.

İkinci həyat

Bununla belə, nasist Almaniyasının Sovet İttifaqına hücumuna qədər bir il boyu fərqli ölkələrin gizli hesabatlarında əməliyyatın adı Pike olaraq keçirdi.

Hətta nasistlər Qafqazın tutulması planlarını tərtib edərkən məhz ona əsaslanmışdılar. 

Ancaq əvvəlcə Parisdəki əməliyyatla əlaqəli sənədləri ələ keçirdikdən sonra almanlar onu açıqladılar və SSRİ-yə həqiqi dostunun kim olduğunu izah etdilər. Üstəlik, Hitler Fransaya etdiyi hücumu, məhz Bakı ətrafındakı maraqlarla əlaqələndirdi.

İndi bunun nə dərəcədə doğru olduğunu söyləmək çətindir. Axı, bu səbəbi o, öncədən yox, sənədlərin ələ keçirilməsindən sonra göstərdi.

Lakin ingilislər geri durmadılar. Bakıya hava hücumu planlarından əl çəkmədilər. Çörçillin hakimiyyətə gəlməsi ilə plan yenidən baxılması üçün göndərildi. Və tezliklə yeni bir versiya ortaya çıxdı. Yeni plana görə, Bakı yataqlarının bombalanmasını həyata keçirmək.. Hindistanın hava limanlarından planlaşdırılırdı.

Bakı nefti cəbhəyə

Bu, SSRİ-nin artıq Almaniya ilə müharibə etdiyi vaxtda idi.

Düzdür, qeyd etmək lazımdır ki, Britaniya hərbi analitikləri müharibəyə 6 ay vaxt qoymuşdular, düşünürdülər ki, SSRİ dağılacaq. Buna görə bombardmanı Almaniyaya qarşı önləyici tədbir hesab edirdilər.

Son söz 

Məxfi sənədləri oxuduqda, indi bunlar internetdə açıqdır və yetərincə məlumat tapmaq mümkündür, tarixi prosesin nə qədər laxlayan və qeyri-sabit olduğunu başa düşürsən. Hansısa, hətta kiçik bir hesabatdakı söz və ya cümlə tarixin bütün gedişatını çevirə bilər.

Əslində Pike əməliyyatı təsadüf səbəbindən alınmadı. Müttəfiqlər onun başlama vaxtını bir ay qabağa çəkməsəydilər, yaxud Hitler Fransaya bir ay sonra hücum etsəydi, indi tamamilə başqa bir dünyaya sahib olacaqdıq.

Bir qədər ağrılı məsələ haqqında

Bizi ən çox təəccübləndirən o oldu ki, sırf hərbi planlar arasında separatizm zəminində qarşıdurma yaratmaqla bağlı təxribatçı siyasi plan da varmış.

Üstəlik, planda konkret olaraq qeyd olunur: "Müsəlman separatizmi". Hərçənd ki, onsuz da mövcud olan başqa qarşıdurmanı təhrik etmək daha asan görünür.

Tam dəqiq təəssürat yaranır ki, kimlərisə nəzərdə tutulan vətəndaş müharibəsinin təsirindən qoparmağa çalışmaqla, ona Zaqafqaziyada müharibədən sonrakı hegemonluqda yer saxlanırdı.

Belə bir plan Fransadan başqa harada hazırlanardı?

Dərhal xatırlanır ki, millətlərarası qarşıdurmanın hamısı güclü mərkəzi hökumətin problemləri olduqda baş verib. Həmin vaxtlarda siçovullar dərhal canlanır və Bakı neft yataqlarını ələ keçirərək vətəndaş müharibəsini açmağa çalışırdılar.

Bu, həmişə belə olub- Rusiya imperiyasının dağılmasından sonra da, gördüyümüz kimi, İkinci Dünya Müharibəsi illərində də və Sovet İttifaqının dağılmasından sonra da ...

Və nəhayət, dünya ermənilərindən qaynaqlanan "müsəlman separatizmi", Bakı metrosundakı faciəni və ya hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən axtarılan bəzi separatçıların İrəvanda mətbuat konfransına toplanmalarını xatırlayaq.

Bütün bunlar çox kədərlidir.

Çünki Azərbaycan xalqı həmişə şovinizmə yad olub. Bunu bütün tarix sübut edir. Onun ərazilərində təkcə Qafqaz xalqları rahat yaşamırdılar, eyni zamanda ruslar, tatarlar, yəhudilər, almanlar, polyaklar və digərləri də.

Bakıda ölməz alay

İndi də biz bir ailəyik. Ancaq bəzi monoetnik qonşular və onların sahibləri üçün bu xoşagəlməz haldır.

Mənbə: Визит в Азербайджан