Mirzə Fətəli Axundzadə - Hekayəti xırsi-quldurbasan/Əvvəlimci məclis ( I hissə)

ƏVVƏLİMCİ MƏCLİS

Əvvəlimci məclis vaqe olur dərənin içində, bir böyük palıd ağacının dibində ki,
Pərzad oturubdur daş üstündə, yanında qıvraq geyinmiş və yaraqlanmış Bayram gözün
ona dikmiş.

Bayram. Axır ki, bu palıd ağacının dibində mənə müyəssər oldu
ki, səninlə görüşüb, danışıb ürəyimi boşaldam. Niyə geri baxırsan?
P ə r z a d . Ay aman, qorxuram!
Bayram. Qorxma, mən səni çox əyləmənəm. Indi Pərzad, mənə
de görüm, sən gedəcəksən Tarverdiyə, bu tata1 arvad olacaqsan, sonra
qızlar içində güvənəcəksən ki, guya sənin də ərin var?
P ə r z a d . Nə eləyim, əlimdən nə gəlir? Atam ölübdür, bir anam
ilə qalmışam əmimin ixtiyarında; qardaşım yox, bir köməyim yox.
Əmim istərmi ki, məni özgəyə versin, atamdan qalan sürünü, ilxını
özgəyə tapşırsın?
Bayram. Bəs məlum olur ki, əmin səni axtarmır, ancaq sənin
sürün, ilxın axtarır. Onun üçün istir səni öz oğluna, o təcikə,2 o maymağa
verə ki, ömründə bir sərçə vurduğu, bir quzu oğurladığı yoxdur?


P ə r z a d . Neyləyim, yazını pozmaq olmaz. Həlbət mənim də
qabağımda belə yazılmışmış ki, gərək mən təcik arvadı olaydım.
Bayram. Yəni nə dərddir? Təcikə arvad olmaqdansa, özünü bu
gölə tulayıb boğulsan, yey deyilmi?
P ə r z a d . Əlbəttə, yüz qat boğulmağım Tarverdiyə arvad olmaqdan
yeydir. Səndən çəkinirəm. Əgər sən rüsxət versən, bir gün bu dərd
ilə özümü sağ qoymanam!
Bayram. Allah eləməsin, söz gəlişi mən belə deyirəm. Sən
olmayandan sonra dəxi mən niyə dünya üzündə gəzirəm? Sənin ölümünə
heç vaxt razı ola bilmənəm və Tarverdiyə də arvad olmağına
tablaşmanam! Günü sabah bir güllə Tarverdinin böyrəyinə vurram,
sonra özümün də başıma hər nə gəlsə gəlsin.
P ə r z a d . Bəs elədə bir güllə də mənə vur, məni də öldür, səndən
sonra mən dəxi niyə gərək dünyada sağ qalam!
Bayram. Sən nə üçün sağ qalmayasan? Sən sağ qalarsan, sonra
barı bir başqa abırlı, vuran, yıxan oğlana gedərsən, heç olmasa tay-tuş
tənəsi çəkməzsən.
P ə r z a d . Ay Bayram, Allahı sevirsən, mənim ürəyimi Qana döndərmə!
Mənim öz dərdim özümə bəsdir. Əgər mən vuran-yıxan
oğlana nəsib olsaydım, sənə nəsib olardım.
Bayram. Mənə nəsib olmağın öz əlindədir, əgər istəsən.
P ə r z a d . Necə öz əlimdədir?
Bayram. Belə ki, mənə izin ver, səni götürüm qaçım.
P ə r z a d . Hara?
Bayram. Qarabağa, Irəvana, başqa uzaq yerə.
P ə r z a d (bir az fikir edib). Xeyr, anam razı olmaz. Anamın gözünün
ağı-qarası bir mənəm. Məni uzaq aparsan, anamın günü qara olar.
Bayram. Bəs qoy səni aparım mahalımızın o biri başına.
P ə r z a d . Eh, o boş işdir! Əmim dövlətli, zorlu kişidir. Bu yaxında
heç vaxt məni sənin əlində qoymaz. Başına yüz min qalmaqal açar,
üstünə təqsir yıxar, divana salar, nə bilim, nə elər...
Bayram. Bəs necə gərək olsun? Sən gedəsən Tarverdiyə arvad
olasan, mən də qıraqdan baxam?!
P ə r z a d . Bəs nə qayırım? Bir yol göstər, mən elə edim.
Bayram. Çox yaxşı, əgər mən bir hiylə qayıram ki, Tarverdi aradan
çıxa, sən azad qalasan, ona razısanmı?
P ə r z a d . Bəşərti ki, Tarverdini öldürmək olmaya.

Bayram. Yaxşı öldürmək olmasın. Belə ola ki, Tarverdi burdan uzaqlaşa, özgə yerə düşə.
P ə r z a d . Yaxşı, buna mən razıyam.
Bayram. Bəs dur get Namaz arvadı Zalxanı bura göndər gəlsin,
onunla danışım.
P ə r z a d . Bu saatda göndərrəm (getmək istəyir).
Bayram (onun əlini tutub). Bir dayan, söz deyirəm!
P ə r z a d . Nə deyirsən?
Bayram. A zalım, mənim ürəyim od tutub alışır. yanır, elə məni
belə qoyub gedirsən?
P ə r z a d . Bəs necə eləyim?
Bayram. Barı ürəyimə bir az su səp get!
P ə r z a d . Odur, su qabağında çaydan axır, iç nə qədər istəyirsən.
Bayram. Mənim ürəyimin yanğısı su ilə sönən yanğıdır?
P ə r z a d . Bəs nə ilə sönər?
Bayram. Bir cüt öpüş ilə...
P ə r z a d (əlini dartır). Eh, bəsdir, sən allah hələ zarafat vaxtı
deyil; qoy gedim, indi mənim dalımca gələn olar.


Bayram onun boynun qucaqlayıb bir cüt öpüş alır, buraxır. Pərzad tullana-tullana
obaya qaçır.


Bayram (dalısınca). Zalxanı tez göndər, burda gözətləyirəm!
(Yalqız). Ax, Taverdi, Tarverdi! Güman edirsən ki, Pərzadı qoyacağam
sənə gedə? Bu gədə qəribə axmaqdır! Bir fikir eləmir ki, axır nə hünərim
var mən Bayram ilə meydana girəm? Onun kimi ata bilmənəm,
vura bilmənəm, iki atın arpasın bölə bilmənəm, adım bir qoçaqlıqda
söylənməyib, bir quldurluqda çəkilməyib, ömrümdə bir at oğurlamamışam,
bir öküz qovmamışam, gecə vaxtı qorxudan alaçığın çətinindən
başımı dişqarı çıxara bilmənəm. Bu ürək ilə necə Bayram kimi
adamın sevgilisinə göz dikirəm. Vallah, əgər Pərzad izin versə, bir gün
onu sağ qoymanam!
Bu halda Zalxa dalısı tərəfindən.
Za l x a . Salaməleyk, Bayram. Kimlə gap eyliyirsən?
Bayram (dalı çevrilib). A. Zalxa, sənsən? Kim ilə gap eyləyirəm?
Tarverdinin qarasınca söylənirəm.
Za l x a . Tarverdi sənə nə eləyibdir?


Bayram. Dəxi nə eyləyəcəkdir? Günümü qara edib, səbrü qərarımı
kəsibdir; nə gündüz dincələ bilirəm, nə gecə yata bilirəm. Az
qalıb dəli-divanə olub Məcnun kimi dağa-daşa düşəm, Kərəm kimi
alışam, yanam!
Za l x a . Axır niyə, nə səbəblə?
Bayram. O səbəblə ki, bu təcik, bu maymaq istir ki, Pərzada ər
ola. Sən allah, Zalxa, doğru söylə, Pərzad kimi qız heç rəvadırmı ki,
belə təcikə gedə?
Za l x a . Kim deyir ki, Pərzad Tarverdiyə gedəcəkdir? Pərzadın
ürəyin mən bilirəm. O səndən başqa bir adama ölsə də getməz. Tarverdi
onun gözündə çibincə də görükmür.
Bayram. Bundan nə hasil ki, Tarverdi onun gözünə çibincə də görükmür?
Amma çibin şirinə həris olan kimi, Tarverdi Pərzada hərisdir!
Bugün-sabahdır, atası Məşədi Qurban kəbinin kəsdirib ona verəcək.
Za l x a . Qızın könlü olmasa, necə onu ərə vermək olar?
Bayram. Eh, Zalxa, nə danışırsan? Allahı sevirsən, qız uşağının
əlindən nə gələcək? Onun xahişinə kim baxacaq? Əvvəldən bir az
uf-tuf elər, sonra çarəsi kəsilər, tən qəzaya verər, ancaq mən ah-zar
ilə dərdə giriftar qallam.
Za l x a . Bəs sənin fikrin nədir?
Bayram. Mənim fikrim budur ki, indidən başımın çarəsini
görəm. Tarverdini aradan götürəm!
Za l x a . Yəni onu öldürəsən?
Bayram. Yox, ona Pərzad razı olmur, mən özüm də səlah görmürəm.
Öldürməkdən nə hasil? Mən özüm də qanlı-qaçaq ollam. Pərzad
mənim əlimdən də çıxar.
Za l x a . Doğru deyirsən. Bəs necə Tarverdini aradan götürmək
istirsən?
Bayram. Bax, mən necə onu aradan götürmək istirəm. O sizə
çox gəlir, sənin kişin Namaz ilə çox gəzir. Əgər sən və Namaz mənə
kömək edib bir iş eləsəniz, özümün kürd atımı bağışlaram namaza və
bir yanı buzovlu inək də sənə verrəm.
Za l x a . Doğrudan bir inək?
Bayram. Şəksiz, şübhəsiz!
Za l x a . Yanında da buzovu?!
Bayram. Bəli, buzovu ilə, inan ki, doğru deyirəm.
Za l x a . Biz nə gərək edək?

Bayram. Məsələn, Tarvedini bir bəhanə ilə evinizə çağırın,
inandırın ki, Pərzad səndən ötrü biixtiyardır, amma sənə gəlməyə taytuşunun
tənəsindən qorxur; ondan ötrü ki, deyirlər, sən bir təcik və
qorxaq adamsan. Hamı bilir ki, sənin əlindən heç bir iş gəlməz; bir
oğurluqda, bir quldurluqda, bir qoçaqlıqda adın çəkilməyibdir. Atmağın
məlum deyil, vurmağın məlum deyil. Hansı qız sənin kimi oğlanı
sevər? Sən də bir hünər göstər, bir adam soy, pul gətir, parça gətir, ya
bir at oğurla, ya bir mal oğurla, desinlər ki, filankəs də bu hünərin
sahibidir. Ondan sonra qız da öyünsün ki, sənin kimi əri var. Tarverdi
axmaqdır, bu sözlərin hamısına inanacaq, sarsaqlıq edib özün salacaq
xata-balaya, Pərzad qalacaq mənə.
Za l x a . Vallah, yaxşı fikir edibsən! Sənin kimi oğlandan ötrü
gərək çalışam.
Bayram. Dürüsət anladınmı dediyim sözləri?
Za l x a . Xatircəm ol!
Bayram. Sonra hər nə olsa, mənə bildirərsən?
Za l x a . Gedib divanbəyinə xəbər verəcəksən?
Bayram. Yox, çuğulluq peşəsinin üstümə götürmənəm. Iş özü öz
başına açılar. Ancaq mən istərəm xəbərdar olam, ürəyim bir az toxtiya.
Za l x a . Çox yaxşı, sonra hər nə olsa, sənə bildirrəm. Indi gedirəm,
işim var, mal gələn vaxtdır.
Bayram. Get, al bu yaylıq da sənə peşkəş olsun.
Za l x a . Ba, nə yaxşı yaylıqdır! Içindəki nədir?
Bayram. Içindəki kişmişdir; onu da ver uşaqlarına.
Za l x a . A kişi, oğul sənin kimi olmaq gərək! Sənin qadan dəysin
Tarverdinin böyrəyinə! Ömrümdə onun əlindən mən bir çürük alma da
almamışam. Sağlıq ilə qal, muradına yetiş! (Gedir).
Bayram (dalısınca). Vədini unutmayasan!
Zalxa (geri dönüb). Sən də bir inək demisən, sən də unutma!
Bayram. Bəli, bir südlü, cins inək ki, misli olmaya!
Za l x a . Yanında da buzovu!
Bayram. Əlbəttə, buzov ilə!
Za l x a . A kişi, sənin kimi qoçaq oğlanı sevməmək olurmu? Sağlıq
ilə qal, şahbazım!
Bayram. Get, xoş gəldin! Allah, indi nə qayırım? Gedim dərədə
barı ovdan-zaddan axtarım, bir az fikrimi dağıdam.


Bəzi-tamaşaxana təğyir tapıb, Namazın evinin surəti bərpa olur. Namaz və Zalxa.


Namaz. Sən deyirsən ki, bu işdən ötrü Bayram özünün kürd atını
mənə bağışlayacaqdır?
Za l x a . Şəksiz bağışlayacaqdır!
Namaz. Ağlım kəsmir, Bayrama əlli qızıl mənim yanımda sanadılar,
kürd atını satmadı. Onu mənə peşkəş elərmi?
Za l x a . Pərzaddan ötrü o indi canından keçər; at, mal nə şeydir?
Namaz. Bəlkə allada, sonra verməyə?
Za l x a . Aldatmaz, Bayramı tanımırsan? Onun kimi gözəl, sözü
bütün oğlan tamam obada varmı?
Namaz. Yaxşı oldu, mən özüm də istirdim ki, Tarverdini bir xataya
salam. Atası Məşədi Qurban mənə borc verdiyi pulunu üstümə yasavul
qoydurub aldı, mən də ona bir hayıf çəkməsəm ürəyim dincəlməz.
Za l x a . Dəxi niyə durursan? Belə fürsət olurmu? Həmi at alarsan,
həmi hayıf çəkərsən. Tarverdi yaxındadır, get çağır gəlsin bizdə çörək
yeməyə, sonra mən hamı işi düzəldərəm.
Namaz. Əcəb deyirsən. Vallah gedirəm (Gedir).
Zalxa (yalqız). Vallah, əgər Tarverdi mənim sözlərimdən quldurluğa
getsə, biçarənin heç təqsiri yoxdur. O neyləsin ki, bu viran
olmuş ölkənin qızları quldurluq, oğurluq bacarmayanı sevmirlər.
Divanbəyinə deyən gərək ki, biçarə gədələri niyə oğurluqdan quldurluqdan
ötrü incidirsən? Bacarırsan ölkəmizin qızlarına qadağan elə ki,
quldur olmayan oğlanlardan zəhlələri getməsin. Onda mən zamın ki,
qurd qoyun ilə otlaya!

(II hissə)