Üzeyir Hacıbəyov - Şah Abbas və Xurşid Banu/Birinci pərdə

B i r m e ş ә d ә vaqe olur. Müqәddimә çalındıqdan sonra pәrdә qalxır.O d u n ç u öz i k i o ğ l u ilә odun yığırlar.
 
O d u n ç u (rast üstә)--
 
Mәsәl vardır deyәrlәr ki,
Çәkәn zәhmәt yeyәr balı;
Çәkib zәhmәt, nә bal gördüm,
Nә oldum eyşdәn hali.
 
(M u s i q i)
 
Bu nә gündür, nә dirlikdir
Ki, heç bir istirahәt yox;
Pulum yoxdur, malım yoxdur,
Evim bomboş, içi xali.
 
(M u s i q i)
 
B i r i n c i o ğ l u--
 
Nә bәdbәxtin biriymişsәn,
Bizi hәm eylәdin bәdbәxt;
Nә busәt basmış hәr yanı,
Mәişәtmiz keçir çox sәxt;
 
(M u s i q i)
 
İ k i n c i o ğ l u--
 
Bizi insan bilәn yoxdur,
Deyәn yoxdur ki, kimsәn sәn;
Nә zillәtdir, nә möhnәtdir,
Buna bais, bәli, sәnsәn!
 
(M u s i q i)
 
İ k i s i b i r y e r d ә--
 
Neçün oldun odunçu sәn?
 
(M u s i q i)
 
O d u n ç u--
 
Kim? Mәn?
 
O ğ l a n l a r ı--
 
Bәli, sәn!
 
O d u n ç u--
 
Babam kimmiş?
 
O ğ l a n l a r ı--
 
Odunçuymuş!
 
O d u n ç u--
 
Atam kimmiş?
 
O ğ l a n l a r ı--
 
Odunçuymuş!
 
O d u n ç u--
 
Özüm kimәm?
 
O ğ l a n l a r ı--
 
Odunçusan!
 
O d u n ç u v ә o ğ l a n l a r ı (bir yerdә)--
 
Biz, siz!
 
O d u n ç u--
 
Siz dә odunçu oğlu odunçusunuz!
 
(M u s i q i: tәsnif)
 
Ü ç ü b i r y e r d ә--
 
Gündә odun yığmaq oldu bizә sәnәt,
Özgә çәkir lәzzәt, qaldı bizә möhnәt.
Gәrçi әzab çoxdur, evdә çörәk yoxdur;
Evdә çörәk yoxdur, әmma әzab çoxdur.
 
Musiqinin üsuluna (taktına) müvafiq odun yarırlar vә balta endikcә "hey!" edirlәr--"hey!" altı kәrәdir, sonra yenә oxuyurlar.
 
Gündә odun yığmaq oldu bizә sәnәt (vә ilaxır).
Ay, hay ... odunçuluq oldu bizә sәnәt!
 
Baltaları yerә qoyub, hәrәsi bir yerә yıxılıb yatırlar. Musiqi çalır. Pәrdә dalından X u r ş i d oxuyur.
 
X u r ş i d (bayatı üstә)--
 
Yaz gәldi, gül açıldı,
Çәmәn, çölә saçıldı;
Könlümdәki yaram da
Qızıl gül tәk açıldı.
 
M u s i q i. X u r ş i d sәhnәyә gәlir.
 
Bülbül oxur nәvasın,
Nәğmәsini nәvasın;
Kimdәn sorum, ay allah!
Mәn dәrdimin dәvasın.
 
Musiqi çalır. X u r ş i d oynayır. Bәәdә o d u n ç u v ә o ğ l a n l a r ı oyanırlar.
 
O d u n ç u (şur üstә)--
 
Xurşid, nә xürrәmsәn, guya ki, qәmin yoxdur.
 
B i r i n c i o ğ l u--
 
Xurşid nә bilsin ki, qәm-qüssә nәdir?
 
İ k i n c i o ğ l u--
 
Toxdur. Ac olsa bilәrdi ki, dәrd vә qәmimiz çoxdur.
 
X u r ş i d (sәmayi-şams üstә)--
 
Qәm nәdir, qüssә nәdir, bil ki, xәbәrdarәm mәn,
Nәyә lazımdır olaq dәrd-qәmin hәmmali;
Halbuki xaliqi-sübhan yaradıbdırsa qәmi,
Onu rәf etmәyә dә hәqq yaradıb bir hali;
İstiqamәqdir adı ol halın.
 
O d u n ç u v ә o ğ l a n l a r ı (tәsnif üstә)--
 
Pәh, pәh, pәh!...
Günüz axşama qәdәr işliyirik heyvan tәk, (2 dәfә)
Hәr sәhәr hey, hәr sәhәr hey, hәr sәhәr hey!...
Çüçü-çüçü, tokkuşçu, çüçü-çüçü, tokkuşçu!
Çü, çüçü, çüçü, tokkuşçu!
Belәdir dirliyimiz, belәdir dirliyimiz!
 
(M u s i q i)
 
X u r ş i d (şur üstә)--Eşitmәyibsinizmi ki, bir nәfәr odunçu Hatәmi-Taiyә nә dedi?
 
(T ә s n i f)
 
Hәr ke nan әz әmәli-xiş xorәd,
 
(M u s i q i)
 
Hәr ke nan әz әmәli-xiş xorәd,
Minnәt әz Hatәmi-Tai nәbәrәd!
 
(M u s i q i)
 
Minnәt әz Hatәmi-Tai nә bәrәd!
 
H a m ı s ı b i r y e r d ә--
 
Hәr ke nan әz әmәli-xiş xorәd (2 dәfә)
Minnәt әz Hatәmi-Tai nә bәrәd! (2 dәfә)
 
(M u s i q i)
 
Şeypur sәsi gәlir; bunlar qorxu ilә qulaq asırlar.
 
B i r i n c i o ğ l a n (qışqırır)--
 
Durun qaçaq, yәqin padşah ova çıxıbdır!
 
X u r ş i d--
 
Qorxmayın, dayanın görәk.
 
(Yenә şeypur.)
 
O ğ l a n l a r--
 
Vallah, durun qaçaq, bizi öldürәrlәr!
 
X u r ş i d--
 
Heç qorxmayın vә dayanın! 
 
Marş sәsi gәlir, qoşun әhli cәrgә ilә girib düzülür. Ş a h A b b a s daxil olur. Bu әsnada qoşun vә sair әyan oxuyurlar:
 
(M a r ş)
 
H a m ı--
 
Çox ömr etsin bu şahımız,
Dadına yetsin allahımız.
Qalib gәlәsәn sәn düşmәnә,
Olmasın asi bir kimsәnә.
Ey padşah, sәn çox yaşa, (2 dәfә)
Sәn çün әdalәt padşahısan,
Bizlәrә, ey şah, eylә mәrhәmәt!
 
(M u s i q i)
 
Ş a h A b b a s--
 
Әsgәrlәrim, çox razıyam, (vәzirә)
Mәndәn cәmi qoşun әhlinә razılıq et.
Hәr bir nәfәr bilsin bunu:
Padşahı onlara eylәr mәrhәmәt;
Ta heç kәs heç bir kәsi
İncitmәsin, ta zülm olmasın.
Zalimlәrә zülm eylәrәm,
Qoy cümlә bilsin bu әmrimi.
 
H a m ı--
 
Yaşasın padşah! (sәkkiz dәfә)
 
M u s i q i. Qoşun çadır qurmağa mәşğul olur.
 
Ş a h A b b a s (Xurşidә baxır. Rast üstә.)--
 
O qız kimdir?
 
V ә z i r--
 
Odunçudur!
 
Ş a h--
 
Ağıllıdır, yәqin o qız, özü dә çox gözәl qızdır.
Nә dersәn, bax: hәrәmxanә eylәr bunu qәbul, ya yox?
 
V ә z i r--
 
Әgәr iradәyi-şahanә iqtiza etsә,
Kimin sözü ola bilәr.
 
Ş a h (tәsnif üstә)--
 
Yәqin o şәxs atasıdır,
Çağır onu gәlsin!
 
M u s i q i. V ә z i r odunçuya tәrәf gedir.
 
V ә z i r (rast)--
 
Ey şәxs, sәni padşah
Çağırır, irәli gәl!
 
M u s i q i--odunçu gәlir; odunçunun oğlanları qorxularından bәrk titrәyirlәr.
 
B i r i n c i o ğ l a n (ağlamsınaraq)--Dedim sizә durun qaçaq!
 
(M u s i q i)
 
Ş a h (odunçuya)--Sәn kimsәn vә nәçisәn?
O d u n ç u--Padşah sağ olsun, sәnin nökәrin odunçudur!
Ş a h--O qız sәnin nәyindir?
O d u n ç u--Kәnizin mәnim evladımdır.
 
Ş a h (tәsnif)--
 
Sәnin qızın, razısanmı, mәnә hәrәm olsun?
 
(M u s i q i)
 
Tez söylә!
 
O d u n ç u (rast)--
 
Padşah, әgәr öldürtmәliyәmsә öldürt!
 
Ş a h--Eşit, gör nә deyirәm? Sәnin qızını: almaq istәyirәm, nә deyirsәn, razısanmı?
O d u n ç u--Buyur boynumu vursunlar, günahım varsa sәn yaxşı bilirsәn.
Ş a h--Nә axmaq kişidir.
V ә z i r--A kişi, padşahın iradәsi budur ki, sәnin qızını alsın, razısanmı? Söylә!
O d u n ç u--Әşhәdәn-la-ilahi-illәllah vә әşhәd....
Ş a h--Burax bu divanәni, oğlanlarını buraya çağır?
 
M u s i q i. V ә z i r gedir.
 
V ә z i r--Gәliniz padşahın hüzuruna! 
 
O ğ l a n l a r i k i s i d ә (ağlaşıb qışqırırlar)--Axı bizim günahımız nәdir; bizi öldürürsünüz?! Padşah, bizi başına çevir, öldürmә! Padşah, qurban olaq, bizi öldürmә!
 
Ş a h (qeyz ilә)--
 
Qoy dursun! Çağır gәlsin qızı!
 
Q ı z ı çağırır. M u s i q i.
 
Ş a h (qıza)--
 
İradәm var sәni almaq,
Hәrәmlәr içrә yer tutmaq,
Sәnә layiq görülsә gәr,
Ona razı olarsanmı?
 
X u r ş i d (kamali-çürәt ilә)--Yox!...
Ş a h (böyük qeyz ilә)--Cәllad!...
 
C ә l l a d gәlib qılıncı siyirib hazır durur. O d u n ç u vә o ğ l a n l a r ı bir-birindәn tutub, bәrk titrәyirlәr. H a m ı sakitdir. X u r ş i d kamali-çürәt ilә p a d ş a h a baxır, musiqi çalır.
 
V ә z i r (padşaha xitabәn, bayatı-şiraz)--
 
Sәn şüçaәtdә vә qüvvәtdә ki, mәşhuri-cahansan,
Hәm әdalәtdә dә, söz yox buna, mәrufi-zamansan!
Nә ki, vardır hәmә larzandı qabağında sәnin,
Cürәt etmәz ola bir kimsә müxalif әmrin.
Lakin, ey şah, azalmaz zәrrә qәdәr şanın gәr
Dinlәsәn sәn bu qocalmış vәzirin nitqin әgәr!
 
Ş a h--Söylә görәk!
 
V ә z i r--
 
Bu qızın cürәt ilә yox demәyi heyrәtimә oldu sәbәb;
Bir soraq ki, sәbәbi-yox demәyә nәydi әcәb!
 
Ş a h --Bil görәk!
 
V ә z i r--
 
Söylә, doxtәr, necә cürәt edibәn yox dedin!
Padşahın bu sualını belә rәdd etdin!
Şübhәsizdir ki, sәbәb var sәnin cürәtinә;
Söylә sәn ol sәbәbi qıyma, qızım, gәl özünә!
 
(M u s i q i)
 
X u r ş i d (tәsnif)--
 
Cürәtimin sirrini mәn söylәyim, bil, ey vәzir! (2 dәfә)
Ta ki, olsun, ta ki, olsun qoy әyan dil, ey vәzir! (2 dәfә)
Heç bilirmi bir peşә padişahın, ey vәzir! (2 dәfә)
Gәr peşәsi olmasa, bil, getmәrәm mәn heç kәsә. (2 dәfә)
 
(M u s i q i)
 
Bil ki, insanın әgәr ki, heç bir peşәsi olmasa, (2 dәfә)
Dar dünyada yaşamaq olur müşkül, ey vәzir! (2 dәfә)
Heç bilirmi bir peşә padşahın, ey vәzir! (2 dәfә)
Gәr peşәsi olmasa, bil, getmәrәm mәn heç kәsә. ( 2 dәfә)
 
H a m ı (qızdan başqa)--
 
Padşaha heç yararmı olsun onun peşәsi,
Bunca dövlәt tam onundur, hәm doludur xәznәsi!
 
X u r ş i d--
 
Xah gәdadır, xan, bәydir, padşahdır hamısı,
Olmalıdırlar hәrәsi bir peşәnin sahibi!
 
M u s i q i. P a d ş a h fikrә gedir.
 
Ş a h (rast üstә)--Bu söz mәnә xoş gәldi. Nә dersәn, vәzir, yararmı ki, mәn dә bir peşә sahibi olam?
V ә z i r--Padşah cağ olsun! Әgәr sәn bir sәnәt vә peşә bilsәn, sәnin şanın daha da uca olar!
Ş a h--Ey ağıllı qız, gәl yanıma (gәlir, әlini onun çiyninә qoyur. Odunçu vә oğlanlari sevindiklәrindәn ağlayırlar); vәzir, mәnimçin hansı peşәni mәslәhәt görürsәn?
V ә z i r--Padşah sağ olsun! Keçәçilik sәnәti çox yarar sәnәtdir.
Ş a h--Әmr olunsun bir keçәçi ustadı gәlib, mәni bu sәnәtә öyrәtsin; (qıza) indi sәn mәnә gәlәrsәnmi?
X u r ş i d--Bәli!
V ә z i r--Padşahım, tәzә sanәtin mübarәk olsun!
H a m ı--Mübarәk olsun, mübarәk olsun!
 
(M u s i q i) 
 
Ş a h (tәsnif)--
  
Yәqin mәnim bu peşәmdәn camaata nәf var!
 
H a m ı--Yәqin elәdir!
 
Ş a h--
 
Yәqin mәnim bu peşәmdәn camaata nәf var!
 
H a m ı--Yәqin elәdir!
 
Ş a h--
 
Keçәçilik edәrәm mәn, keçәçi şah ollam (2 dәfә)
 
H a m ı--
 
Artar sәnin qәdrin,
Baqi qalar әsәrin!
 
Ş a h--
 
Keçәçilik edәrәm mәn, keçәçi şah ollam (2 dәfә)
 
H a m ı--
 
Yaşa, yaşa, yaşa, şahım, әdalәtin vardır. (2 dәfә)
Odunçu qız sözü ilә sәn olmusan keçәçi. (2 dәfә)
 
X u r ş i d--
 
Ey ... allah eylәr, allah eylәr,
Bilәsәn sәn, bilәsәn sәn
Sәmәrin bu peşәnin.
 
H a m ı--
 
Çox yaşa bizim şahımız!
Qalmasın yerdә ahımız!
 
Ş a h--
 
Keçәçilik edәrәm mәn, keçәçi şah ollam (2 dәfә)
 
H a m ı--Keçәçilik peşәsindәn camaata nәf var!
Ş a h v ә q ı z--Var! (Zәngülә)
H a m ı--Var!
 
PӘRDӘ

İkinci pərdə