TAKSİ

Taksi (fr. Taximètre "qiymət sayğacı", sonralar avtomobilin özü də belə adlandırıldı) – sərnişin daşınması, adətən sayğacda (taksometr) avtomobilin gediş haqqını ödəməklə sərnişinləri istənilən nöqtəyə daşımaq üçün istifadə olunan bir avtomobildir.

TARİXİ

KİV-ə görə, bəzi tarixi məlumatlar ilk araba taksilərinin qədim Romada mövcud olduğunu göstərir. Hər mərhələdən sonra (təxminən 200 metr) arabanın oxuna bərkidilmiş adi bir qaba (taksometr) daş düşürdü. Ödəniş, səfərin sonunda qabda qalan daşların sayına görə edildi.

Primitiv taksi prototipləri - 1636-cı ildə London arabaçıları (faytonçuları) arabaçılıq lisenziyasını aldıqdan və bir il sonra Parisdə meydana gəldi. XIX əsrin ortalarında arabaçılıq, tezliklə “keb” kimi tanınan iki təkərli açıq kabrioletə keçdilər. Rusiyada, Polşa kralı De La Neville-nin 1689-cu ildə minə yaxın minik arabasının bir ata qoşulduğunu və cüzi ödənişlə camaatı daşıdığını qeyd etdi. İlk mühərrikləşdirilmiş muzdlu heyətlər - fiakralar [fr. fiacre] 1890-cı ildə Fransada meydana gəldi, lakin istifadə olunmadı. Kasıbların cibinə uyğun deyildi, varlıların isə öz şəxsi heyəti var idi və orta təbəqə xidmətlərdən yalnız müstəsna hallarda istifadə edirdi. Buna səbəb nəqliyyat üçün sərt vahid tarifin olmaması idi. 1891-ci ildə alman alimi Vilhelm Brün (Vilgelm Bruhn) ilk taksometri ixtira etdi və vəziyyət sürətlə dəyişməyə başladı. 1907-ci ildə ingilis paytaxtının küçələrində taksometrlərlə təchiz edilmiş ilk taksilər peyda oldu və taksi xidmətlərinə tələb kəskin artdı.

Rusiyada taksometr yalnız XIX əsrin sonlarında meydana gəldi. Keçilərə "qaldırılan" və normal nisbətdə gediş haqqını əks etdirən bir pəncərəsi olan qutu bərkidildi. Hər iki paytaxtdakı arabaçılara tələbat böyük idi: hətta, həmin vaxt Moskva və Sankt-Peterburq onlarla dəmir yolu stansiyaları olan böyük nəqliyyat mərkəzləri idi.

Qeyd etmək lazımdır ki, taksi sürücülərinin özləri bu yeniliyi dostcasına qəbul etdilər, çünki mənfəətin bir hissəsini taksi parkı sahiblərindən gizlətməyə və vəziyyətin faydalarından (gecə, şəhərin cinayətkar ərazisinə səyahət, yağış, şaxta və s.) asılı olaraq bilərəkdən yüksək qiymət tələb etməsinə mane oldu. Lakin bazar "natəmiz" sürücüləri bu işi dəyişdirməyə və ya tərk etməyə məcbur etdi və tezliklə "Renault" şirkəti quraşdırılmış taksometrləri olan avtomobillərin kütləvi istehsalına başladı.

Nyu York taksiləri sarı rəngdə, bəzən ağ-qara şahmat naxışları ilə boyanır, damda gecə işıqlandırılmış "medalyon"un (lisenziyanın) nömrəsi yer alır. Parlaq rəng, hələ XX əsrin əvvəllərində yalnız taksi kimi işləmək üçün hazırlanmış avtomobillər istehsalını quran Yellow Cab şirkəti tərəfindən seçildi. Motivasiya sadədir: sarı taksilər uzaqdan görünürdü.

SSRİ-də nisbətən inkişaf etmiş taksi xidməti XX əsrin 30 – 50-ci illərində minik avtomobillərinin - "Pobeda", "ZİM" və Volqanın meydana gəlməsi ilə yarandı. Əsrin ortalarında taksilərin qapılarında dama (şaşki), ön şüşənin sağ küncündə isə avtomobilin sərbəst olduğunu göstərən yaşıl işıq (qırmızı ilə əvəz olunan) göründü.

XX əsrin 60-cı illərində Nyu York taksisi dispetçerlərlə radio rabitəsi ilə təchiz edildi. Ancaq bu, sərnişinlərdən çoxsaylı şikayətlərə səbəb oldu, çünki zənglə müəyyən bir ünvana gələn avtomobil küçədəki sifarişləri seçə bilmirdi. Bu günə qədər sarı taksilərdə ümumiyyətlə dispetçerlər yoxdur: bu taksilər yalnız küçədə sərnişin götürmək üçün nəzərdə tutulmuşdur və çağırışla işləmək hüququ yoxdur. Sarı taksilərlə yanaşı, Nyu Yorkda da avtomobil xidmətləri (car service) var - sərnişin daşımalarını sifarişlə, yəni çağırışla həyata keçirən şirkətlər. Sürücülər və avtomobil xidməti dispetçerləri ümumiyyətlə radio rabitədən istifadə edirlər. Sayğacdan istifadə etməyə icazə verilmir. Bundan əlavə, onların maşınlarında damda taksi üçün xüsusi işıq ola bilməz.

London taksiləri ənənəvi olaraq qara rəngə boyanır. Polşa taksiləri ümumiyyətlə müxtəlif rənglidir. Honkonqda taksi rənglənməsinin 3 növü mövcuddur: ən çox yayılanları qırmızı, yaşıl taksilər Yeni Ərazilərdə, Lantau adalarında isə - göy olanlardır. BƏƏ-də taksi Almaniyada olduğu kimi bir qayda olaraq qaymaq (krem) rənglidir. Sinqapurda mavi, Taylandda isə çəhrayi rəngdədir. Moskvada, sarı, Moskva bölgələrində isə ağ-sarı-boz və lisenziyaya görə, Moskvadakı bütün taksilərin Moskva bölgəsinə və əksinə daşıma hüququna malikdirlər, buna görə də bu rəng yalnız taksinin qeydiyyat yeri deməkdir.

Xüsusiyyətləri

Taksi kimi istifadə edilən ən çox yayılmış avtomobillər – müxtəlif markalı sedanlar və ya minivenlərdir. İnkişaf etmiş ölkələrdə taksi sürücüləri radio və ya telefon vasitəsi ilə sürücülərə sifarişlər barədə məlumat göndərə bilən taksi parkı meneceri ilə əlaqələndirirlər. Yapon və aqreqatorlarla işləyən Rusiya taksilərində bu məqsədlə GPS bələdçisindən istifadə edirlər. Bir çox ölkələrdə "Dama" (ing. The Checkers, Top Light Box) adlandırılan xüsusi rəmz ilə təyin etmək qəbul edilib. Rəmzi taksinin damına bərkidilmiş xüsusi işıq lövhəciyinə və fərdi bloklar və ya avtomobilin gövdəsində bütöv zolaq şəklində tətbiq olunur.

Taksilər sifariş qəbul etmək və sərnişinlərin çağırışı infrastrukturuna malik olmayan, lakin bir çox real taksilərin infrastrukturu ilə birbaşa inteqrasiya edərək sərnişindaşıma həyata keçirən xüsusi bir kateqoriya kimi müəyyən edilmişdir. Sərnişin çağırışı və ya saytdakı sifariş, müştəri xidmətinin üstünlüyünü (məsələn, qiymət) nəzərə alaraq onlarla taksi parkının məlumat sistemlərinə daxil olduğu bir paylama mərkəzinə düşür. Nəticədə, tarif və ya digər meyarlara uyğun avtomobil seçmə imkanı və avtomobilin göndərilməsi ehtimalı daha yüksəkdir.

XXI əsrin II onilliyindən etibarən sifariş xidməti, marşrutlaşdırma, göndərmə və ödəniş mobil tətbiqlərdən istifadə etməklə həyata keçirilir.

Taksi xidmətlərinin güclü cəhətləri ən qısa vaxtda və bütün günü iş cədvəli ətrafında istənilən vaxt şəhərin istənilən nöqtəsinə çatdırımasıdır. Bununla yanaşı, bir sıra zəif cəhətlər də var:

- xidmətlərin yüksək qiyməti;

- aşağı sərnişin tutumu;

- boş avtomobillərin olmaması səbəbindən xidmətdən imtina imkanı;

- qeyri – dəqiq göndərmə müddəti;

- çox sayda "qeyri-qanuni mühacir" (2010-cu ilin məlumatlarına görə təxminən 85%), bu isə çox vaxt xidmətin aşağı səviyyəsini müəyyənləşdirir: gecikmək, başqa bir ünvana gəlmək, sürücünün müəyyən edilmiş tarifdən artıq almağa çalışması. Sərnişinlərə tez-tez hücumların olması.

Həmçinin müəyyən xətt – marşrutlarla hərəkət edən sabit taksilər də var. Avtobusdan taksilərin ilk növbədə fərqi ondadır ki, onlar yalnız sərnişinlərin tələb etdikləri zaman nəinki ictimai nəqliyyat dayanacaqlarında, həm də dayanma qaydaları ilə icazə verilən marşrut boyunca olan bütün yerlərdə dayanırlar və düşürürlər və yalnız  deyil, (ümumiyyətlə, marşrut taksisinin sərnişinlərinin düşürülməsi, yalnız dayanacaq nöqtələrində həyata keçirilir). Avtobuslardan digər bir fərq – az sayda sərnişinin olmasıdır.

Həmçinin, fərqli sinif avtomobillərindən istifadə edərək müntəzəm və qeyri-müntəzəm marşrutlarda daşınmanı həyata keçirən kommunal taksi də mövcuddur. Kommunal taksi dispetçeri eyni ərazinin (rayon, məhəllə, şəhərin kommunal şəbəkəsi) sakinlərindən sutka ərzində müraciətlər hazırlayır.

Taksi kommunal ola bilər, park yerində aşağıdakı siniflərin ümumi sayının ən azı 1%-i var: mikroavtobus, avtobus. Yaşayış məntəqəsinin kommunal xidmətlərindən (rayon, mikrorayon, şəhərin kommunal şəbəkəsi) müraciətləri yerinə yetirmək məcburidir.

Tərcümə etdi: AVTO KLUB AZƏRBAYCAN klubunun təsisçisi, araşdırmaçı avtoekspert Natiq Nazimoğlu

Mənbə: AvtoKlub Azərbaycan