Eynşteynin qəribə vərdişlərindən nə öyrənə bilərik?

10 saatdan çox yatmaq və corabsız gəzmək - bəlkə də dahi olmaq üçün bunlar kifayətdir.

Məşhur ixtiraçı Nikola Tesla hər gecə ayaq barmaqları ilə məşq edərdi. Yazıçı Marc J Seifer-ə görə o, hər ayağının barmaqlarını 100 dəfə sıxıb açmamış yuxuya getməzmiş. Tesla, bunun beyin hüceyrələrinə təkan verdiyini deyirdi.

20-ci əsrin ən məhsuldar riyaziyyatçısı Paul Erdos başqa növ təkanverici üsula əl atarmış: amfetamin. Beləliklə o, iyirmi saat işləyə bilirmiş.

Bir dəfə dostu ilə 500 dollarlıq mərcə girən Erdos bir ay amfetaminsiz qalmağa razı olur və mərci udur. Lakin dostuna şikayət edib deyir ki, "Sən riyaziyyatı bir ay dala atdın".

Nyuton isə bakirliyin özü ilə gətirdiyi faydalardan istifadə etməyi bacarıb. 1727-ci ildə vəfat edərkən bizim təbii dünya anlayışımızı dəyişən və 10 milyon sözlük qeydlər qoyub gedən alimin bakir öldüyünə şübhə yoxdur. (Tesla da bakir olub, amma sonralar bir göyərçinə vurulduğunu etiraf edib.)

Dünyanın əksər dahı simaları qəribə vərdişlərə sahib olublar. Pifaqorun lobya qadağasından tutmuş, Benjamin Franklin-in açıq havada çılpaq vanna qəbuluna qədər dahiliyə gedən yol, qeyri-adi adətlərlə zəngin olub.

Bəlkə bunlar ötəri faktlardır. Alimlər, zəkanın genetik əsaslı olmadığını getdikcə daha çox dərk edirlər.

Son bir araşdırmaya əsasən, dahi beyinlərin 40%-i yetkin yaşda düşdükləri mühitə nəzərən formalaşır.

İstər inanın, istər yox, bizim gündəlik vərdişlərimiz beyinimiz, onun quruluşu və düşüncə tərzimizə güclü təsir göstərir.

Tarixin ən böyük zəkaları arasında ən qəribə vərdişlərin sahibi Albert Eynşteyn hesab olunur. O, bizə atomlardan enerji ala bilməyi öyrədib.

Bəlkə kiçik beyinlərimizdən necə daha çox istifadə edə biləcəyimizi də ondan öyrənə bilərik?! Eynşteynin yuxu, pəhriz və dəb seçimlərindən bəlkə də faydalana bilərik.

10 saat yuxu və saniyəlik mürgülər

Yuxunun beyin üçün nə qədər faydalı olduğu aydındır və görünür ki, Eynşteyn buna çox ciddi əməl edib. O, hər gün ən az 10 saat yatarmış. Bu isə hazırda bir amerikalının yuxusundan təxminən 1.5 dəfə çoxdur.

"Gecə çətin görünən problemi yuxu komitəsi onun üzərində işlədikdən sonra, səhər həll etmək daha asan olur," yazıçı John Steinbock bir dəfə deyib.

Dövri cədvəl, DNT quruluşu və Eynşteynin xüsusi nisbilik nəzəriyyələri kimi bəşər tarixinin ən radikal nailiyyətləri, deyilənlərə görə ixtiraçıları yuxuda olarkən yaranıb. Bəs bu nə dərəcədə doğrudur?

2004-cü ildə Almaniyanın Lubeck Universitetinin alimləri bu ideyanı sadə bir təcrübə ilə sınaqdan keçiriblər.

Əvvəlcə onlar könüllülərə rəqəm oyunu öyrədiblər. Oyunu daha yaxşı bilməyin ən sürətli yolu gizli qaydanı tapmaq olub. Tələbələr səkkiz saat sonra yenidən sınaqdan keçiriliblər. Yatmağa icazə verilən tələbələr qaydaları, oyaq qalanlardan iki dəfə daha yaxşı qavrayıblar.

Yuxuda ikən beynimiz bir neçə fazaya girir. Hər 90-120 dəqiqədən bir beyin yüngül yuxu, dərin yuxu və yuxu görmə ilə əlaqəli olan Sürətli Göz Hərəkətləri (SGH) fazasına girir.

Son dövrlərə qədər axırıncı fazanın öyrənmə və yaddaşda əsas rol oynadığı düşünülürdü. Amma hər şey bununla bitmir.

"SGH-siz yuxu bir az müəmmalı olsa da, biz gecə yuxumuzun 60%-ni bu halda keçiririk," Ottava Universitetindən nevroloq Stuart Fogel deyir.

SHG-siz yuxu, sürətli beyin fəaliyyəti ilə müşayiət olunur. Bu, şpindel hadisələri adlanır. Normal gecə yuxusuna yüzlərlə SGH-siz yuxu daxildir ki, bunların hərəsi bir neçə saniyədən artıq çəkmir.

"Bu, həqiqətən də yuxunun digər fazalarına bir qapı rolunu oynayır. Nə qədər çox yatsanız, bir o qədər bənzəri hallar yaşanacaq," o deyir.

Şpindel hadisələri, beyinin dərinliyindəki tərkibdə alışmadan alınan elektrik enerjisi ilə başlayır. Bunun səbəbkarı beyinin əsas keçid mərkəzi sayılan oval formalı yerdir ki, gələn duyğu siqnallarını lazımi istiqamətə yönləndirir.

Yatarkən o, daxili qulaqcıq kimi işləyir və xarici məlumatın bizi oyatmamasına çalışır. Şpindel hadisəsi əsnasında dalğalar beyinin üst səthinə və geri hərəkət edərək dövrəni başa vururlar.

Yuxuda daha çox şpindel hadisəsi yaşayan insanların zəkası daha yüksək olur. Yeni problemləri həll etmək, yeni vəziyyətlərdə məntiqi işə salmaq və nümunələri müəyyənləşdirmək bacarığı inkişaf edir.

"Onlar, faktları və rəqəmləri yadda saxlamaq da daxil olmaqla, zəkanın digər bacarıqlarını inkişaf etdirmir," Fogel deyir.

Bu da Eynşteynin "axtarıb tapa bildiyin heç nəyi yadda saxlama" məsləhətinə bəraət qazandırır.

Çox yatmaq heç də çoxlu şpindel hadisələri keçirmək anlamına gəlmir. Bir növ toyuq və yumurta söhbətidir: bəzi insanlar ağıllı olduqları üçünmü daha çox şpindel hadisəsi keçirirlər, yoxsa çoxlu şpindel hadisəsi keçirdiklərinə görəmi ağıllıdırlar?

Cavab bəlli olmasa da, son araşdırmaların birində ortaya çıxıb ki, gecə yuxusu qadınların - və mürgüləmə kişilərin - düşünmək və problem həll etmək qabiliyyətini inkişaf etdirə bilər.

Yəni, şpindel hadisələri çox mühümdür. Bu isə qadınlarda gecə yuxusu və kişilərdə gündüz mürgüləmələri zamanı baş verir.

Fogel düşünür ki, bu, beyindəki aktivləşən hissələrdən asılıdır.

"Şpindel hadisələrini yaradan hissələr, - talamus və korteks [beyin səthi] - problemləri həll etmə və yeni vəziyyətlərdə məntiqi işə keçirməyə xidmət edir," o deyir.

Xoşbəxtlikdən Eynşteyn, tez-tez mürgüləyərmiş. Bir əfsanəyə əsasən, o, çox yatmasın deyə iş kreslosunda yatmağa çalışar və əlində qaşıq və qaşığın düz altında boşqab qoyaraq yuxuya dalarmış.

Yuxuya dalar dalmaz əlindən düşüb boşqaba dəyən qaşığın səsi onu oyatmaq üçün kifayət imiş.

Gündəlik gəzintilər

Eynşteyn üçün gündəlik gəzinti müqəddəs bir ritual olub. New Jersey-də yerləşən Princeton Universitetində işləyərkən, hər gün 2 km yeriyərmiş.

O, gündə üç dəfə 45 dəqiqə gəzən Darvin kimi dühaların yolu ilə gedib.

Buna səbəb təkcə sağlamlıq deyildi - yeriməyin yaddaş, yaradıcılıq və problem çözməni inkişaf etdirməsi ilə bağlı bir çox nümunələr mövcuddur.

Ən azından yaradıcı olmaq xətrinə addımlamaq bəsdir, elə deyilmi? Bəs niyə?

Bu, ağlabatan səslənmir əslində. Yerimək beyini serebral tapşırıqlardan yayındırır və onu düzgün yeriyib yıxılmamağa kökləyir.

Müvəqqəti hipofrontallıq deyilən bir anlayış var ki, o da beyninin müəyyən hissələrinin fəaliyyətini müvəqqəti azaltmaq anlamına gəlir. Bu daha çox beyinin alın payındakı yaddaş, mühakimə və dilin inkişafında böyük rol oynayan hissələr üçün keçərlidir.

Azca dəyişməklə beyin, tamamilə fərqli düşünmə tərzinə keçir. Yeriməyi faydalı edən şeyin bu olub-olmadığı bilinməsə də, düşüncəsi belə cəlbedicidir.

Spagetti yemək

Dahilər nə yeyir? Eynşteynin qeyri-adi zəkasına təkan verən şeyin nə olduğu bilinmir. İnternetdə isə bunun spagetti olduğu yazılır. Özü bir dəfə zarafatla deyib: "İtaliya haqqında sevdiyi şey spagetti və [riyaziyyatçı] Levi-Civita-dır".

Karbohidratların yaxşı reputasiyası olmasa da, Eynşteyn yanılmamışdı. Bəllidir ki, beyin insan bədəninin çəkisinin (Eynşteyndə bu daha az olub, orta insan beyini 1400 q təşkil edir, Eynşteyndə isə 1230 q olub) 2%-ni təşkil etsə də, enerjisinin 20%-ni alır.

Bədənin digər qalan hissələri kimi beyin də qlükoza kimi adi şəkərlərə daha çox üstünlük verir.

Neyronların demək olar ki, fasiləsiz təchizata ehtiyacı var və başqa enerji mənbələrini yalnız kəskin ehtiyac yarandıqda qəbul edirlər. Problem də elə burada yatır.

Şəkərə bu qədər düşkün olan beyinin enerji saxlamaq qabiliyyəti yoxdur və qandakı qlükoza dərəcəsi aşağı düşən kimi beynin enerjisi bitir.

"Bədən, kortizol kimi stress verici hormonlardakı qlükogen ehtiyatından istifadə edə bilər, amma bu əks-təsirsiz ötüşməz," Roehampton Universitetindən psixologiya və fiziologiya üzrə mühazirəçi Leigh Gibson deyir.

Məsələn, şam yeməyi yemədikdə hiss etdiyimiz başgicəllənmə və narahatlıq.

Bir araşdırmada müəyyənləşib ki, aşağı karbohidratlı pəhrizlər qısa müddətli belə olsa, reaksiya müddətini azaldır və məkan yaddaşını zəiflədir. (Bir neçə həftə sonra isə beyin protein kimi başqa mənbələrdən enerji almağa öyrəşəcək.)

Şəkər beyini enerji ilə təmin edə bilər, amma təəssüf ki, spagetti aludəsi olmaq yaxşı fikir deyil.

"Təcrübə göstərib ki, 25 qram karbohidrat beyin üçün faydalıdır, onu ikiqat artıraraq faydanı azalada bilərsiniz," Gibson deyir.

Tənbəki çəkmək

Hazırda tütünün sağlamlıq üçün riskləri geniş yayılıb. Onu vərdişə çevirmək heç də yaxşı fikir deyil. Lakin Eynşteyn güclü tənbəki çəkərmiş.

O, bunu ürəkdən bəyənir və inanırdı ki, "insanın hadisələrə sakit və obyektiv qərar verməsinə kömək olur".

Bir dahidən gözlənilən yaxşı davranış deyil bu heç də. Amma siqaretin ciyər xərçəngi və digər xəstəliklərə yol açması 1962-ci ildə ictimailəşdirildi. Eynşteyn isə artıq yox idi.

Bu gün isə risklər heç birimizə sirr deyil - tütün beyin hüceyrələrinin formalaşmasının qarşısını alır, serbral korteksi nazikləşdirir (beyinin şüura cavabdeh qırışıq hissəsi) və beyində oksigeni azaldır. Buna baxmayaraq, Eynşteyn çox ağıllı idi.

ABŞ-da 20.000 yetkin arasında aparılan araşdırmada yaşından, etnik mənsubluğundan və təhsilindən asılı olmayaraq, daha ağıllı uşaqlar böyüyüb hamımızdan daha çox və tez-tez siqaret çəkən böyüklərə çevrilirlər.

Alimlər bunun səbəbini hələ də bilmirlər. Fəqət Britaniyada siqaret çəkən insanlar daha aşağı IQ-a sahibdir.

Corabsız

Eynşteynin qəribə vərdişləri siyahısına onun corablara nifrətini salmasaq olmaz.

"Gənc ikən," o, qohumu - daha sonralar xanımına çevrilən - Elsaya məktubunda yazıb, "baş barmağım corabı deşirdi. Ona görə də corab geyinməməyə başladım."

Sonralar öz başmaqlarını tapa bilməyəndə, Elsanın yay başmaqlarını geyinərmiş.

Corabsız gəzməyin elmi faydaları isə araşdırılmayıb.

"Sual verməyə son qoymayın. Hər şeyi bilmək həvəsi insana elə-belə verilməyib," yazını Eynşteyinin 1955-ci ildə LIFE jurnalına verdiyi müsahibəsindən sözləri ilə bitirmək yerinə düşər.

Ən pis halda ayaq barmağı məşqini sınayın. Kim bilir, bəlkə kömək olacaq. Bunu sınamaq könlünüzdən keçməmiş olmaz.

Mənbə: BBC Azərbaycan