Seçki hüququ: bildiklərimiz və bilmədiklərimiz

Hüquqşünas Azərbaycanda seçkilərin mühüm incəliklərinə aydınlıq gətirib.

Hüquq üzrə fəlsəfə doktoru, Vəkil İlqar Eyyubov Seçki hüququ ilə əlaqədar sualları cavablandırıb:

Sual: İlqar müəllim, seçki hüququnun mahiyyətini necə izah edərdiz?

Seçki hüququ vətəndaşların dövlət orqanlarının təşkilinə təsirini ifadə edən, dövlət hakimiyyətini legitimləşdirən əsas siyasi hüquqlar sırasındadır. Bu hüquq seçmək və seçilmək, hüquqi terminlərlə desək aktiv və passiv seçki hüququ şəklində realizə olunur, həyata keçirilir.

Aktiv seçki hüququ vətəndaşların dövlət və bələdiyyə orqanları üzvlərini seçmək, habelə referendumda həlledici səslə iştirak etmək hüququdur, bu hüquqa 18 yaşına çatmış hər kəs malikdir. Passiv seçki hüququ vətəndaşın seçkidə dövlət və bələdiyyə orqanlarına seçilmək hüququdur.

Seçki hüququ seçkilərin keçirilməsi zamanı hüquq düşüncəsinin genişlənməsi, siyasi cəhətdən aktivliyinin artması ilə müşahidə olunur.

Respublika quruluşlu dövlətlərdə seçki hüququ vətəndaşların seçmək və seçilmək hüququndan istifadə imkanlarını artırır, bu hüquqdan dövlət hakimiyyətinin ali orqanlarının formalaşdırılmasında ən düzgün imkan olaraq istifadə edilməsinə zəmin yaradır.

Sual: Seçmək hüququ ilə bağlı hansı məhdudiyyətlər tətbiq edilə bilər və ümumiyyətlə kimlər seçkilərdə iştirak edə bilər?

Aktiv seçki hüququndan bəhs edərkən, 18 yaşına çatmış hər bir Azərbaycan Respublikasının vətəndaşının bu hüquqlara malik olduğunu bildirməliyik. Lakin bundan başqa Azərbaycanda yaşayan xarici ölkə vətəndaşlarının və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin, fəaliyyət qabiliyyətsizliyi məhkəmənin qərarı ilə təsdiq olunan şəxslərin, azadlıqdan məhrumetmə cəzasına məhkum edilmiş şəxslərin, o cümlədən xaricdə yaşayan azərbaycanlıların bu hüququ hansı qaydada həyata keçirdiklərinə aydınlıq gətirmək doğru olardı.

Xarici ölkə vətəndaşlarının və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin Seçki Məcəlləsinə görə müəyyən hallarda aktiv seçki hüququ (səs vermək hüququ ) vardır. Seçki Məcəlləsinin 12.2-ci maddəsinə görə vətəndaşlığı olmayan şəxslər 5 ildən az olmayaraq Azərbaycan ərazisində daimi yaşayırlarsa referendumda, Milli Məclisə seçkilərdə, Prezident seçkilərində və bələdiyyə seçkilərində səsvermələrdə iştirak edirə bilərlər. Əlbəttə bu zaman digər seçicilər üçün zəruri olan özəlliklər bu seçicilər üçün də keçərlidir. Onlar 18 yaşını tamamlamış olmalı, qanunda nəzərdə tutulan formada seçki hüququnu itirməməlidirlər. Seçki Məcəlləsinin 12.3-cü maddəsi ilə xarici ölkə vətəndaşlarının bələdiyyə seçkilərində səsvermə hüququ tanınır.Lakin bu hüququn həyata keçirilməsi üçün müəyyən şərtlər nəzərdə tutulub.Xarici ölkə vətəndaşları müvafiq bələdiyyənin ərazisində 5 ildən az olmayaraq yaşamış olmalı və onun vətəndaşı olduğu ölkənin qanunvericiliyində xarici ölkə vətəndaşlarına bələdiyyə seçkilərində səsvermə hüqüqu tanınmalıdır.

Fəaliyyət qabiliyyətsizliyi məhkəmənin qərarı ilə təsdiq olunan şəxslər seçmək və seçilmək hüququndan məhrumdurlar.Bunun əsas səbəbi bu qrup şəxslərin öz hərəkətlərinin mənasını başa düşməməsi və ya öz hərəkətlərini idarə edə bilməməsidir. Məhkəmə qaydasında fəaliyyət qabiliyyətsiz elan olunmayan şəxslər , hətta ruhi xəstə olmasına baxmayaraq seçmək hüququndan məhrum olmur. Qeyd edilən hallardan başqa digər hallarda vətəndaşların seçmək hüququ məhdudlaşdırıla bilməz.

Sual: Xaricdə yaşan vətəndaşlarımızın seçkilərdə iştirak imkanı mövcuddurmu?

Sual: Məhkumlar səs verə bilərmi?

Eyni zamanda cəzaçəkmə müəssisələrində olan məhkumların da səsvermədə iştirakı üçün müvafiq şərait yaradılır, məhkumlar istənilən seçkidə aktiv şəkildə iştirak edirlər.

Sual: Bəs kimlər seçilmək hüququndan məhrumdur?

Seçki məcəlləsinə əsasən məhkəmənin qüvvəyə minmiş hökmü ilə azadlıqdan məhrum edilmiş şəxslər; məhkumluğun ödənilməsindən və ya götürülməsindən asılı olmayaraq, ağır və xüsusi ilə ağır cinayətlərə görə məhkum olunmuş şəxslər seçilmək hüququna malik deyillər. Bu o deməkdir ki, həmin şəxslər passiv seçki hüququna malik deyillər.

Sual: Kimlərə seçkiqabağı hər hansı təşviqat materiallarının yayılması qadağan olunur?

Xarici dövlətlər, xarici hüquqi şəxslər, xarici vətəndaşlar, vətəndaşlığı olmayan şəxslər, 18 yaşına çatmamış vətəndaşlar, beynəlxalq təşkilatlar və beynəlxalq ictimai hərəkatlar, dövlət hakimiyyəti orqanları və bələdiyyə qurumları, dövlət və bələdiyyə qulluqçuları, hərbi qulluqçular, xeyriyyə təşkilatları, dini birliklər, dini idarə və təşkilatlar, seçki komissiyaları, seçki komissiyalarının həlledici səs hüquqlu üzvləri və digər vəzifəli şəxsləri tərəfindən seçkiqabağı təşviqatın aparılması, seçkiqabağı hər hansı təşviqat materiallarının yayılması qanunla qadağan edilir.

Sual: Seçki hüququnun əhəmiyyətini nədə görürsüz?

Qeyd etməliyəm ki, seçki hüququnun əhəmiyyəti cəmiyyət üçün çox böyükdür. Burada konkret şəxslərin deyil, bütöv halda cəmiyyətin mənafeyi nəzərdə tutulur. Seçki hüququ hakimiyyətin formalaşdırılmasının hüquqi əsası olmaqla siyasi qüvvələrin ölkənin inkişafında irəli sürdükləri proqramları və siyasi əhval-ruhiyyəni aşkara çıxarır.