Pandemiya

Pandemiya (Yunan: πανδημία "bütün millət") - ölkələr və qitələr arasında yayılan qeyri-adi güclü  epidemiya; epidemiya prosesinin ən yüksək inkişaf dərəcəsi . Çox vaxt bu termin epidemiya termini ilə qarışdırılır. Adətən, pandemiya dedikdə bütün əhalinin əhəmiyyətli hissəsini,  hətta bütün əhalini  təsirləndirən  kütləvi , ümumi hal almış  xəstəlik nəzərdə tutulur. Ümümdünya Səhiyyə Təşkilatının meyarlarına görə,  pandemiya yeni bir xəstəliyin dünya miqyasında yayılmasıdır . Məsələn, qrip pandemiyası yeni bir qrip virusunun ortaya çıxdığı və dünyaya yayıldığı zaman baş verir və insanların əksəriyyətində  ona qarşı immunitet olmur.

Məşhur pandemiya və epdemiyalar

Qara çiçək

Təbii və ya əvvəllər deyildiyi kimi, qara çiçək xəstəliyi yalnız insanların əziyyət çəkdiyi yüksək yoluxucu olması ilə seçilən virus infeksiyasıdır. Bütün dünyaya yayılmışdı və xəstələr arasında ölüm nisbəti 40% -ə çatırdı. Şərqdə, ən azı erkən orta əsrlərdən (Hindistanda, 8-ci əsrdən etibarən, Çində isə 10-cu əsrdən etibarən) bu xəstəliklə bağlı yazılara rast gəlinir. İnsanlar təkcə bilavasitə əlaqə nəticəsində deyil, həmçinin üçüncü şəxslər tərəfindən də yoluxa bilərlər. Toz vasitəsilə yoluxma binaların içərisində də yayıla bilər. Çiçək törədicisi inkubasiya dövründən sonra qana keçir və bir neçə gün ərzində qanda dövran edir. Qanın viruslarla dolması çox şiddətli ümumi reaksiyaya, bədənin yüksək hərarətinə, baş ağrısına, bel ağrısına, huşun depressiyasına səbəb olur. 2-3 gündən sonra bədəndə, xüsusilə boğazda və üzdə səpkilər əmələ gəlir. Bu səpkilər şişli və qızılcalı olur.

8-9-cu günlərdə suluqların irinləməsi başlanır, deşilmiş və ya mexaniki olaraq zədə (travma) almış yerlərdən çirk axır və üzün şişməsi baş verir. Selikli qişanın xoralanması nəticəsində udqunma çətinləşir. 15-16-cı günlərdə suluqlar quruyur və nazik qabıq əmələ gəlir, bunlar sonra tədricən düşməyə başlayır. Xəstəliyin qanlı forması daha təhlükəlidir. Bu zaman içi qara qanla dolu tünd-qırmızı və qara-qırmızı rəngli çoxlu suluqlu səpki müşahidə olunur. Bu hal adətən ölümlə nəticələnir.

 1870-1874-cü illərdə çiçək virusu xəstəliyi Şimali Amerika qitəsində, bir müddət sonra isə  həm də Avropa və Rusiyada pandemiya xəstəliyi olaraq özünü göstərdi :

Belçikada 1870-ci ildə çiçək xəstəliyindən hər 81,8 min nəfər; 1871-ci ildə 416.8 min  və 1872-ci ildə 156.0 min adam dünyasını dəyişmişdi;

Prussiyada - təxminən 130 min nəfər (1870-ci ildə 17.52 min; 1871-ci ildə 243.21 və 1872-ci ildə 262.37 nəfər);

Bavariyada 1870-ci ildə 104,5 min, 1871-ci ildə 61.1 min;

Hollandiyada isə  1870-1873-cü illərdə 435.5 min adam öldü;

İngiltərədə bu xəstəlikdən  1870-ci ildə 11 min nəfər öldü, 1871-ci ildə 102,4, min, 1872-ci ildə 83,3 min;

Çiçək epidemiyası bir müddət sonar  Avstriyanı da əhatə elədi  - 1872-ci ildə burada 189.92 nəfər çiçəkdən öldü; 314.72 nəfər 1873-cü ildə; 174.34 nəfər isə  1874-cü ildə

Pandemiya əvvəllər aparılmış peyvənd olunmasına baxmayaraq inkişaf etdi - əksər elm adamları bunun baş verməsini populyasiyanın yenidən təkrarlanması üçün nizamsız fəaliyyətlərlə əlaqələndirdilər.

Ancaq 1927-ci ilə qədər SSRİ və Avropa qitəsində çiçək xəstəliyi tamamilə nəzarət altına alındı. Bu gün çiçək xəstəliyi bütün dünyada aradan qaldırılmış hesab olunur. Buna baxmayaraq, ABŞ-da və keçmiş SSRİ-də laboratoriyalarda saxlanılan çiçək virusunun ən azı 2014-cü ilə qədər məhv edilməməsi qərara alınıb. 

Taun

Bubon taunun qurbanlarının kütləvi basdırması 1720 — Martiqo-da 1721 il, Fransa

1607–35, Auqsburqda taun, xəbərdarlıq lövhəciyi

Taun, kəskin təbii ocaqlı, yüksək qızdırma, titrətmə,  ağır ümumi intoksikasiya və limfa düyünlərinin, ağciyərin və başqa daxili orqanların iltihabı ilə təzahür edir.  Xəstəlik yüksək ölüm sayıyla və son dərəcə yüksək yoluxuculuqla səciyyələnir. Taunun bubon forması vaxtı  ölüm faizi 95 % çatırdı, ağciyərlərlə yoluxmada isə  — 98 — 99 % olurdu. Hal-hazırda düzgün müalicə vaxtı ölüm faizi 5- 10 faizi ötmür.  1894-cü ildə fransız alimi A. Yersen və yapon alimi S. Kitazato xəstəliyin törədicisini kəşf etmişlər. Taun epidemiyaları dövri olaraq dünyanın bir çox ölkəsini əhatə edirdi. Birinci pandemiya VI əsrdə Şərqi Roma İmperiyasında baş vermiş və bir çox ölkəni əhatə etmişdi. Qara ölüm adlanan ikinci pandemiya XIV əsrdə, üçüncü pandemiya isə XIX əsrin sonunda olmuşdur (xəstəliyi dəniz gəmilərindəki siçovullar yaymış və dünyanın 100-dən artıq limanında epidemiya baş vermişdi). 

Milyonlarla insanın həyatını itirdiyi məşhur taun pandemiyaları bəşər tarixində dərin iz buraxıb:

Yustinyan taunu (541-700 il) - Misirdə başladı və o dövrün bütün sivil dünyasına yayıldı. Təxminən 100 milyon insan öldü, Bizans əhalisinin təxminən yarısını itirdi.

Qara ölüm, Şərqi Çində başlayan və XIV əsrin ortalarında Avropaya keçən 1346-1353-cü illərin sarsıdıcı bir pandemiyasıdr. Q. Qezerin (1867) söylədiklərinə görə, "qara ölüm", taun adi şəklindən uzaqlaşsa da, yalnız müxtəlif taun  epidemiyalarında olan bütün hadisələri birləşdirdiyinə görədir . Bu pandemiya zamanı 34 milyona insan dünyasını dəyişib (Avropa əhalisinin üçdə biri).

Üçüncü pandemiya - əgər birinci və ikinci pandemiya 5 il ərzində geniş bir ərazidə püskürən vəhşi yanğına bənzəyirsə, üçüncü pandemiyanın xəbərdarlığı dərhal baş tutmadı: üçüncü pandemiyanın rəsmi şəkildə tanınmasının başlamasına qədər o, Yunnanın dağlıq ərazilərində yayılırdı.  Taunun əlamətləri 50 ildən çox müddətə Avropaya gəldi. Pandemiyanın rəsmi başlanğıcı Kantonda 1850-ci ildən bəri vaxtaşırı püskürən epidemiyalardan biri hesab olunur. Pandemiyanın 10 ili ərzində (1894-1904), Çin və Hindistanda xüsusilə (Hindistanda 6 milyon insan öldü) təsirli olmuş  və ticarət gəmiləri vasitəsilə  bütün qitələrə yayılmışdı.

Vəba

Vəba, şəkil 1866-cı il

Vəba uzun vaxt yerli xəstəlik idi, amma 19-cu  əsrdə milyonlarla insanın ölümünə səbəb olmaqla  ən geniş yayılmış və ölümcül təhlükəli xəstəliklərdən biri kimi tarixə düşdü.

Bu xəstəlik üçün güclü zəhərlənmə, qusma, ishal, orqanizmin kəskin susuzlaşması və nazik bağırsağın zədələnməsi xarakterik cəhətlərdir. Vəba xəstəliyində ölüm halları yüksəkdir (50 %). Günəş işığı bu törədicilərə məhvedici təsir göstərir. Vibrion (vəba törədicisi) qaynadıldıqda, habelə xlorlu əhəng və xloramin məhlulunun təsirindən tez məhv olur. 

Birinci pandemiyaya 1816- 1826-cı illər aid edilir. Pandemiya Benqali-də başlanmış,  və 1820-ci ilə bütün Hindistana yayılmışdı. 10 000 Britaniya hərbi qulluqçusu və saysız-hesabsız  hindlilər həlak olmuşdu. Geri çəkilməzdən əvvəl, pandemiya Çinə, İndoneziyaya (yalnız Yava  adasında epidemiyadan  qurban olanların sayı təxminən 100 000 nəfər idi) və Xəzər dənizi hövzəsinə yayıldı. 1817 və 1860 ilin arasında Hindistan  yarımadasında ölüm hallarının sayı  15 milyondan çox qiymətləndirilir. 

İkinci pandemiya 1829 — 1851-ci illəri əhatə edir və  Rusiyaya , Macarıstana (təxminən 100 000 ölüm) və 1831-ci ildə Almaniyaya, eləcə də 1832-ci ildə Böyük Britaniyaya (55 000-dən çox adam öldü), həmin il  Fransaya, Kanadaya və ABŞ-a,   1834-cü ildə Şimali Amerikanın Sakit okean sahillərinə yayıldı. 1848-ci ildə İngiltərədə və Uelsdə ikiillik partlayış  52 000 insanın ölümünə səbəb oldu.. Hesab edilir ki, 1832 və 1849 ilin arasında 150 000-dən çox amerikalı vəbadan  ölüb.

Üçüncü pandemiya 1852 -1860-cı illərdə qeydə alındı. İlk növbədə Rusiyaya təsir etdi və burada bir milyon insanı ölümünə səbəb oldu. 1852-ci ildə epidemiyanın mərkəzi İndoneziyanın şərqi oldu, 1854-cü ildə Çinə və Yaponiyaya yayıldı. 1858-ci ildə Filipin adalarını və 1859-da Koreyanı cənginə aldı. 1859-cu ildə Benqali-də meydana gələn partlayış xəstəliyin İrana, İraqa, Ərəbistan yarımadasına  yayılmasına gətirib çıxardı. 1854-1855-ci illərdə İspaniyada vəba xəstəliyindən 236 000 ölüm qeydə alınmışdı. Meksikada isə ölənlərin sayı 200 000 nəfərə çatmışdı. 

Dördüncü pandemiya 1863-1875-ci illər dövrünü əhatə edib.  Əsasən,  Avropaya və Afrikaya təsir göstərmişdi. Məkkədə Həcc ziyarətində olan 90 000 zəvvardan ən az 30 000 nəfəri bu epidemiyanın  qurbanı oldu. Rusiyada 1866-cı ildə  90 000 insan həlak oldu. Həmin il  Şimali Amerikada təxminən 50 000 insan dünyasını dəyişdi.

Beşinci pandemiya 1881-1896-cı illərdə olub. 1883-dən 1887-ci ilə qədər 250 000 avropalı və ən azı 50 000 Amerika qitəsinin sakini vəbadan vəfat etdi. 267 890 ölüm halı isə  Rusiya imperiyasında (1892) qeydə alınmışdı, 120 000 İspaniyada, 90 000 Yaponiyada və 60 000 nəfər isə İranda.  1892-ci ildə vəba törədicisi  Hamburqun içməli suyunun mənbələrinə düşdü və  8606 adamın ölümü ilə nəticələndi. 

Altıncı pandemiya 1899-1923-cü illər aralığında qeydə alındı. Avropaya güclü təsir etmədi, amma Rusiyada yayıldı  (20-ci əsrin birinci rübündə 500 000-dən çox insan  həlak olmuşdu). Hindistanda isə qurbanların sayı 800 000 nəfər idi.  Epidemiya 1902 -1904-cü illər aralığında  Filipin adalarında 200 000 insanın ölümünə səbəb oldu. Vəba  1900-1930-cu illərdə  Məkkəyə gələn  zəvvarların arasında da yayılırdı  və 1907-ci ildə 20 000-dən çox zəvvar həcc  zamanı vəbadan öldü.

Yeddinci pandemiya 1962—1966-cı illərdə olub. İndoneziyada başlandı, ştammın adına görə   El-Tir  adını aldı. 1963-cü ildə Banqladeşə yayıldı, 1964-də isə  Hindistana və 1966-da SSRİ-yə.

Yatalaq xəstəliyi

Yatalaq xəstəliyi yüksək qızdırma və intoksikasiya zamanı psixi pozğunluqlarla müşayiət olunan bəzi yoluxucu xəstəliklərin kollektiv adıdır . Səpmə yatalaq, qarın yatalağı və qayıdan yatalaq  daha məşhurdur. XIX əsrin birinci yarısına qədər xəstəlik qruplara bölünməmişdi. Qarın yatalağı  1829-cu ildə, qayıdan yatalaq isə  1843-cü ildə  ayrıca bir qrup kimi təsnif olunub.

Eramızdan əvvəl 430-427-ci illərdə. Peloponnes müharibəsi zamanı epidemiya baş verdi, bu müddət ərzində Afina ordusunun və əhalinin dörddə biri öldü. Xəstəlik Afinanın hökmranlığını ciddi şəkildə zəiflətdi və tarixi mənbələrə  "Fukidida taunu" kimi daxil oldu . Epidemiyanın yoluxucu agenti, 2006-cı ilə qədər, Afina Akropolu altında kütləvi məzar qazıntılarında tapılan dişlərin analizi tifoid bakteriyalarının mövcudluğunu göstərənə qədər  məlum deyildi.

Birinci Dünya Müharibəsi dövründə səpmə yatalağın geniş miqyaslı epidemiyaları püskürdü. Məsələn, Rusiya və Polşada təxminən 30 milyon insan bu xəstəliyə tutuldu, onlardan 3,5 milyonu öldü.

Qrip

Milyonlarla insanın həyatını itirdiyi 1918-1919-cu illərdəki İspan qripi pandemiyası

Qrip, kəskin respirator virus infeksiyaları (ARVI) qrupundan bir virusun yaratdığı tənəffüs yollarının kəskin yoluxucu bir xəstəliyidir. Xəstəliyin baş verdiyi, epidemiya və hətta pandemiya vaxtaşırı qeydə alınır. Hal-hazırda, antigen spektrində fərqlənən qrip virusunun 2000-dən çox variantı müəyyən edilmişdir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının hesablamalarına görə, dünyada mövsümi epidemiyalar zamanı virusun bütün ştammlarından hər il 250 mindən 500 minə qədər insan (əksəriyyəti 65 yaşdan yuxarı) ölür, bəzi illərdə ölənlərin sayı bir milyona çata bilər.

İspan qripi (H1N1 ştammı) - 1918-1920-ci illərdə bu xəstəlikdən 50-100 milyon insan həyatını itirdi.

Asiya qripi (H2N2 ştammı) - 1957-1958-ci illərdə təxminən 70 min insan öldü.

Honq Konq qripi (H3N2 ştammı) - 1968-1969-cu illərdə 1 milyona yaxın insan öldü, (onlardan təxminən 100 mini ABŞ-da). 

“Quş qripi” məlumat pandemiyası (H5N1 ştammı) - 2003-2008-ci illərdə 360-a yaxın insan öldü (yoluxma hallarının ümumi sayı təqribən iki dəfə çox idi, təxminən 700 nəfər).

“Donuz qripi” məlumat pandemiyası (A / H1N1 ştammı)  - 2009-2010-cu illərdə 16 mindən çox ölüm halı təsdiqlənmişdir 

Vərəm

Mycobacterim tuberculosis və ya Kox çöpləri tərəfindən törənir. İndi də  dünyada ən təhlükəli infeksiyalardan biri olaraq qalmaqdadır. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının rəqəmlərinə əsasən hazırda dünyada 20 milyondan artıq vərəm xəstəsi vardır və bunların 7 milyonu açıq formalı vərəmdir. Hər il 3.5 milyon insan vərəmlə xəstələnir və 1 milyon insan bu xəstəlikdən.  19-cu əsrdə vərəm Avropanın yetkin əhalisinin dörddə birinin ölümünə səbəb olub. 1918-ci ildə Fransada hər altıncı ölüm vərəm xəstəliyindən qaynaqlanırdı. 20-ci əsrdə təxminən 100 milyon insan vərəmdən ölüb Bu günə qədər vərəm inkişaf etməkdə olan ölkələrdə əsas sağlamlıq problemlərindən biri olaraq qalır. 

Malyariya

Malyariya həm Amerika, həm Asiya, həm də Afrika da daxil olmaqla tropik və subtropik bölgələrdə geniş yayılmışdır. Hər il təxminən 350-500 milyon malyariya xəstəliyi qeyd olunur, bunlardan 1.3–3 milyonu ölümlə nəticələnir . Yoluxma hallarının 85-90% -i Afrikanın Saxara bölgəsində baş verir,  uşaqların böyük əksəriyyəti 5 yaşınadək yoluxur. Ölüm halının gələcək 20 ildə iki dəfə artacağı gözlənilir. Bu, patogenin dərmanlara həssaslığının azalması ilə əlaqədardır.

Malyariyanın  Roma İmperiyasının süqutunun səbəblərindən biri olduğu iddia olunur. Malyariyanın səbəbi olan Plazmodium falciparum, Afrikadan olan qullarla birlikdə Amerika qitəsinə gəldi və müstəmləkəşilər  və yerli əhali üçün ciddi bir təhlükə yaratdı. ABŞ-da vətəndaş müharibəsi zamanı hər iki tərəfdəki əsgərlərarasında təxminən 1,2 milyon malyariya hadisəsi qeydə alınıb .

Cüzam

Cüzam və ya lepra-Hansen basili (Mycobacterium leprae) adı verilən bir mikroorganizmin  ortaya çıxardığı, periferik sinir sistemi və dəriyə,  bir çox sistem və orqana təsir edən yoluxucu  xəstəlikdir. Çox uzun bir inkubasiya dövrünə malikdir: orta hesabla üç ilə beş il, bir inkubasiya dövrü ədəbiyyatda təsvir edilib. 1985-ci ildən bu yana dünyada 15 milyon insan bu xəstəlikdən sağaldı. 2002-ci ildə 763.917 yeni hadisə müəyyən edildi. Dünyada cüzam xəstəliyinə görə bir ilə iki milyona qədər əlilliyi olan insanın olduğu təxmin edilir.

Cüzam xəstəliyi insanlara ən azı eramızdan  600 il əvvəldən  məlumdur. Qədim Çin, Misir və Hindistanın sivilizasiyaları bu xəstəliklə  tanış idi. Orta əsrlərdə Qərbi Avropa xəstəliyin görünməmiş bir yayılması ilə üz-üzə qalıb.

HİV infeksiyası

HİV, uzun bir inkubasiya dövrü olan bir xəstəliyə səbəb olan bir insanın immun çatışmazlığı virusudur - son mərhələsi əldə edilmiş immun çatışmazlığı sindromu (QİÇS) kimi tanınan HİV infeksiyası. HİV və QİÇS-dən ən çox təsirlənən ölkələrdə  pandemiya iqtisadi inkişafa mane olur və yoxsulluğu artırır.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının və Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının  məlumatlarına görə görə 1981 və 2006 arasında 25 milyon insan HİV və QİÇS ilə əlaqəli xəstəliklərdən ölüb. 2007-ci ilin əvvəlinə qədər dünyada 40 milyon insan (dünya əhalisinin 0.66%) HİV-ə yoluxmuşdur.

Koronavirus infeksiyası COVID-19

Koronavirus infeksiyası COVID-19 (İngiliscə COrona VIrus Disease 2019 , əvvəllər koronavirus infeksiyası  SARS-CoV-2 virusundan qaynaqlanan güclü kəskin respirator infeksiyadır. Həm yüngül, həm də  kəskin respirator virus infeksiyası şəklində, həm də ağır bir formada ortaya çıxa biləcək təhlükəli xəstəlikdir, ölümcül riski ilə kəskin tənəffüs çətinliyi sindromu və ya tənəffüs çatmazlığı ilə nəticələnən spesifik ağırlaşmaları ola bilər. Covid-19 koronavirusu nəticəsində xəstəliyə tutulanların təxminən 4% ölür və bunlar əsasən yaşlı insanlar və ya immun çatışmazlığı vəziyyətinə səbəb olan xəstəlikləri olan insanlardır. Uşaqlar olduqca nadir hallarda xəstələnirlər. COVID-19-un təhlükəli xüsusiyyətlərinə yüngül simptomlar və infeksiyanın yüksək yoluxucu olması daxildir və bu, pandemiyaya səbəb olmuşdur

Mənbə: wikipedia.org