Qanaxma

Qanaxma — hər hansı travma zamanı qan damarlarının zədələnməsidir. Qan bədən boşluqlarına axarsa, daxili qanaxma adlanır.

Qanaxmanın növləri

• Arterial
• Venoz
• Kapilyar

Kapilyar qanaxmalar

Bu qanaxmalar qan dövranı sisteminin üst təbəqəsi zədələndiyi halda baş verir. Bu halda qan yavaş axaraq yaranı nazik qatla örtür.

Venoz qanaxmalar

Bu zaman işlənmiş qanı orqanlardan ürəyə daşıyan damarlar zədələnir. Oksigenlə zəngin olmayan belə qan tünd qırmızı rəngdə, yapışqan və qatı olur. Bu zaman qan eyni həcmdə olmaqla yavaş axır. Əlamətlər:

• Qan yaradan sakit axır.
• Qan tünd-qırmızı rəngli olur. Kapilyar qanaxmada yara qan verir və axan qan tez laxtalaşır.

Arterial qanaxmalar

Bu halda qanı ürəkdən orqanlara daşıyan damarlar zədələnir. Oksigenlə zəngin olan belə qan duru və açıq qırmızı rəngdə olur. Belə qanaxma zamanı qan, yaradan güclü fontan şəklində axır, qan ürək nəbzinə uyğun olaraq pulsasiya edir.

Əlamətlər:

• Sürətli qanaxma.
• Zədələnmə nahiyyəsində ağrı.
• Al-qırmızı rəngli qan.
• Qanın təzyiq ilə axması.

İlk tibbi yardım

Ən təhlükəli qanaxma arterial qanaxmadır. Bu zaman fəvvarə şəklində al qırmızı qan sürətlə damardan xaric olur və zərərçəkmiş bir neçə dəqiqə ərzində çoxlu qan itirə bilər. Dərhal qanaxmanı saxlamaq üçün tədbirlər görülməlidir. Turna və ya əl altında olan hər hansı vasitədən (ip, rezin, parça, bel kəməri və s.) istifadə etməklə zədə nahiyəsindən yuxarıda iri magistral damarları turna ilə sıxmaqla qanaxmanı saxlamaq lazımdır. Əl altında heç nə olmadıqda iri magistral damarı barmaqla sümüyə doğru sıxmaq lazımdır. Turnanın qoyulduğu vaxt qeyd edilməlidir. Çünki 1-2 saatdan sonra 2-3 dəqiqəliyə sarğını boşaltmaq lazımdır ki, ətrafın qidalanması pozulmasın. Əks halda qanqrena baş verə bilər. Venoz qanaxma zamanı tünd albalı rəngdə qan fasiləsiz yavaş axınla xaric olur. Bu zaman sıxıcı sarğı qoymaqla qanaxmanı dayandırmaq olar. Kapilyar qanaxma zamanı adi sarğı qoyduqda qanaxma dayanır. Bütün hallarda sarğının üstündən buz qovuğu qoymaq ağrını azaltmağa və qanaxmanı dayandırmağa kömək edir. Burun qanaxması zamanı burnun içərisinə hidrogen peroksid məhlulu ilə isladılmış pambıq və ya bint yerləşdirmək, burun pərlərini bir-birinə sıxmaq, burnun üzərinə buz qoymaq lazımdır. Ağ ciyərlərdən qanaxma olarsa (bu zaman köpüklü al qırmızı qan gəlir) zərərçəkənə yarımoturaq vəziyyət vermək, döş qəfəsi üzərinə buz döşəmək, öskürəyi azaldan dərmanlar vermək lazımdır. Qanlı qusma olarsa (bu zaman qusuntu kofe çöküntüsünə oxşayır) xəstəyə tam sakitlik verilməli, qarnının üstünə buz qoyulmalı, yeməyə və maye qəbuluna icazə verilməməlidir.

Mexaniki üsullar

Zədələnmiş damarın yarada bağlanması:

Yarada kəsilmiş damarın hər iki ucu tapılır, alətlə tutulur və hər biri ayrılıqda – kiçik damarlar ketqut iri damarlar isə ipək sapla bağlanılır. Magistral arteriyaların bağlanması olduqca təhlükəlidir. Məs. ümumi yaxud daxili yuxu arteriyalarından birinin bağlanması 70 %-ə qədər hallarda ölüm, bazu arteriyasının bağlanması 50% və bud arteriyasının budun dərin arteriyasından yuxarıda bağlanması isə 60% hallarda ətrafın qanqrenasını verir.

Damarların ətraf toxumalarla birgə bağlanması, yaxud tikilməsi. Yaranın irinləmə təhlükəsi. yaxud sapın damardan sürüşmə ehtimalı olduğu hallarda, damar ətraf yumşaq toxumalarla birgə tikilir, yaxud həmin toxumalarla birgə bağlanılır.

Damarın boy uzunu (gedişi boyu) bağlanması (Hünter üsulü). Yarada qanaxmanı dayandırmaq mümkün olmadıqda (yaxud yaradan arroziv qanaxma olduqda) yaradan yuxanda (ürəyə doğru) magistral damar operativ kəsiklə əldə edilərək, ona liqatura qoyurlar. Hünter üsulundan çıxılmaz vəziyyətlərdə əlacsızlıqdan istifadə edilir. Belə ki, iri kalibrli magistral damar bağlanıldıqda daha geniş sahədə toxumaların qidalanması pozulur. Damarın gedişi boyu bağlanmasında koilateral qan dövranının hesabına periferik hissədən qanaxma müşahidə edilir. Hünter üsulundan ancaq ciddi göstərişlər olduqda istifadə edilməlidir: Çoxlu əzələ kütləsi içərisində zədələnmiş damarı tapmaq mümkün olmadıqda (dildən olan güclü qanaxmalarda dil arteriyasının boyunda

Piroqov üçbucağında bağlanması; sağrı əzələlərindən profuz qanaxma olan hallarda müvafiq tərəfdə daxili qalça arteriyasının baglanması və s)

Damarın burulması. Kiçik qanayan damarlar sıxıcı alətlərlə tutulur və bir neçə dəfə burulur.

Yaranın tamponadası. Yumşaq toxumaların dərın yaralarında, qara cıyərin zədələlənmələrində bəzən yaranı yumşaq tamponlarla kip doldururlar-yaranın tamponadası. lnteksiyalaşma ehtimalı olduğu üçön tamponlar 1-2 sutkadan çox saxlanılmamalıdır.

Damarların süni embolizasiyası. Seldinger üsulu ilə bud arteriyası kateterizasiya olunaraq. kateter televizorizor ekranı altında qanaxma zooasma yendiiir. kontrast vurulmaqla rentgen şəkli çəkilərək qanaxma mənbəyi dəqiqləşdirilir. Sonra həmin kateterdən damarın qana>an yerinə süni embol (spirak silikon, jelatin. tez donatı spirt, polistirol ə s.) yeridilməklə damarın mənfəzi tutulur və sonra tromboz baş verir. Damarlann embolizasiyasından ağ ciyər xərçəngində qanaxmalar olduqda, arroziv qanaxmalarda. beyin əsas da- marlarının partlama təhlükəsi olan anevrizmalarinda və s. hallarda islifadə edilir. Bu üsul xüsusi aparatlar tələb edir.

Daxili qanaxmalar zamanı üzvüm anatomik tamlığı pozulduğu hallarda (dalagın partlaması və yaralanmalarında yaranın tikilməsi, qütbünün rezeksiyası.,splenektomiya; qara ciyərin yaralanmalarında yaranın tikilməsi, ürək yarasına tikişin qoyulması və s.) və digər mənşəli qanaxmalarda (məs. şiş, yaxud xora mənşəli mədə qanaxmasında mədə rezeksiyası və.s) müvafiq cərrahiyə əməliyyatının aparılması, yaxud digər vasitələrdən istifadə edilməsi (məs. portal hipertenziyada arikoz genəlmiş yemək borusu venalarindan qanaxmant saxla- maq üzün Blekmor zondunun işlədilməsi).

Qanayan damara klipsin qoyulması. Bu üsuldan cərrahi əməliyyatın gedişində. yaxud laparoskopik əməliyatlarda istifadə edilir.

Damarların fasiləsizliyinin təmini. Zədələnmiş damarların bərpası üçün 110-dan çox üsul vardır. Bunları şərti olaraq 5 yerə bölmək olar. damar tikişgəni yaptşqandan istifadə edilən üsullar, damarın həlqələrlə və qaynaqla birləşdirilməsi, damarların translantasiyası. )Haztrda damarlan tikmək üçün əl və mexaniki (damar tikən aparatlarla) tikişlərdən istifadə edilir. Ən çox işlədilən əl tikişləri xüsusi atravmatik iynələrin köməyilə qoyulur. Damar tikişlərinin 60-dan çox növü vardır (Karreİ tikişi, Xenkin tikişi, Solovyov tikişi, C. Haciyev-B. Abasov tikişi, B. Aşurov tikişi və b).

Damarları yapışdırmaq üçün MK-1, MK-2, Tissukol, akrilmetakrilat və s. yapışqanlardan istifadə edilir.

Bəzən damarları uc-uca birləşdirmək məqsədilə xüsusi qırmaqlı həlqələr (məs. Donetsk həlqəsi) işlədilir.

Müasir klinikalarda damarların tamlığını bərpa etmək üçün ultrasəs və lazer şüaları ilə qaynaqdan istifadə edilir.

Damarların kəsilmiş ucları arasındakı məsafə 3-5 sm və daha çox olduqda onları yaxınlaşdırıb tikmək mümkün olmur. Belə hallarda damarlarda plastik əməliyyatlar aparırlar. Rekonstruktiv müdaxilələr zamanı damarın çatmayan hissəsinin yerinə xəstənin özünün ikinci dərəcəli arteriyalarindan (məs.budun dərin, xarici yuxu, mil arteriyalarmdan – autoarterial plastika), venalanndan (məs. budun böyük dərialtı venasindan-autovenoz plastika), konservləşdirilmiş, yaxud liofilizə olunmuş insan meyiti damarlarından (allotransplant- tasiya), heyvan mənşəli damarlardan (ksenotransplantasiya) və süni materiallardan (lavsan, dakron iyvalon, velyur, qorteks və s.) hazırlanmış süni damarlardan (eksplantasiya) istifadə edilir. Diametri 1,0 sm-ə qədər olan damarlar üçün automateriallar, daha iri damarlar üçün isə eksplantatlar özünü doğruldur. Damarların yan divartnın zədələnməsində mənfəzin daralmasının qarşısını almaq üçün onun divarmı damar və qcyri- damar mənşəli automateriallarla (fassiya, aponevroz və s.) və sintetik protezlərlə “yamayırlar” (Məs. B.Abasov, C.Hacıyev və A. Kərimov öz ixtiralarmda ümumi yuxu arteriyası və onun şaxələrinin yan divarlarının zədələnmələrində damar mənşəli automateriallar olmadıqda yan divarın gicgah aponevrozu ilə autoplastikasının aparılmasını təklif edirlər).

Fiziki üsullar

Fiziki üsulların əsasında soyuğun təsirindən damarların spazma uğraması, istinin təsirindən isə zülalların koaqulyasiyası və trombun əmələ gəlməsinin sürətlənməsi durur. Fiziki üsullara aiddir:

• Cərrahi müdaxilədən sonra yaraya, əzilmiş yerlərə, mədə qanaxmalarında epiqastral nahiyəyə buz qovuğunun qoyulması.
• Mədə qanaxmalarında xəstəyə kiçik buz parçalarının verilməsi, mədənin soyuq su ilə yuyulması.
• Maye azotdan istifadə etməklə toxumalarm yerli dondurulması vasitəsilə aparılan müdaxilələr – kriocərrahiyyə.
• İlıq (45-76°C) fizioloji məhlulda isladılmış tamponların yaraya qoyulması, yaxud həmin məhlulla yaranm yuyulması.
• Elektrokoaqulyatorla kiçik damarlarm koaqulyasiyası . Belə diatermokoaqulyasiya zamanı damar divarmm nekrozu və koaqulyasiya baş verir, bu səbəblərdən də qanaxma dayanır. Bu üsulu iri damarlarda heç vaxt işlətmək olmaz. Digər tərəfdən geniş sahəli nekroz prosesi olarsa, sonradan yara irinləyir.
• Endoskopik yolla koaqulyasiya aparmaqla qanaxmanm saxlanılması (məs. mədə və onikibarmaq bağu-sağm qanayan xoralarmda xoranın endoskopik koaqulyasiyası).
• Elektroskaipeldən istifadə etməklə cərrahi əməliyyatm aparılması.Plazmalı skalpellərlə əməliyyatın aparılması.
• Lazer skalpellərin tətbiqi. Elektrobıçaq, lazer və plazmalı skalpellər də diatermokoaquiyasiya kimi təsir göstərərək, lokal koaqulyasion nekroz əmələ gətirirlər.
• Nadir hallarda qanaxmanın saxlanılması üçün isti hava buxarından, qızmış metaldan və Pakelen tipli termokauterdən də istifadə edilir.

Daxili qanaxma

Mədə qanaxması

Bu əlamət  müxtəlif  mədə  xəstəliklərinin  ən ciddi  və  təhlükəli  ağırlaşmalarından  biri  hesab  edilir.  Bəzi  hallarda  qanaxma  bu  və  ya  digər  mədə  xəstəliyinin  aparıcı  əlamətlərindən  biri  kimi  böyük  diaqnostik  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Mədə-bağırsaq  traktının  xəstəliklərində  qanaxma  olduqda  qan  ağız  boşluğundan  və  ya  bağırsaqlardan,  yaxud  bunların  hər  ikisindən  eyni  vaxta  xaric  oluna  bilər.  Daha  çox  hallarda  ağız  boşluğundan  qanaxma  mədə  xorası  və ya  mədə  xərçənginin,   eroziv qastritin və  bu  xəstəliklər  zamanı  damarların  divarının  xoralaşması  əlaməti  ola  bilər. Bununla  belə  yadda  saxlamaq  lazımdır  ki,  belə  qanaxma  qaraciyər  sirrozu  zamanı  qida  borusunun  varikoz  genişlənmiş  venalarından,  həmçinin  hemorragik  diatezlər ( verə  bilər.   Mədə  qanaxmasının  digər  səbəbləri  mədə  polipləri,  divertikulları  və  xoşxassəli  şişlər,  mədə  vərəmi  və  sifilisi,  damar  xəstəlikləri və  qanın  laxtalanma  sisteminin  xəstəlikləri  də  ola  bilər.

Mədə  qanaxmasının  əsas  əlamətləri  (birbaşa  əlamətləri)  qanqusma ( haematemesis ) və  qara  qətranabənzər  nəcis  ifrazının  (maelena)  olmasıdır.  Qanqusma  bir  qayda  olaraq  qanaxma  nəticəsində  mədədə  qanın  miqdarı  500 ml-dən  artıq  olan  hallarda  müşahidə  olunur.  Bu  zaman  qusuntu   kütləllərinin rəngi  xlorid  turşusunun  sekresiyasının  vəziyyəti  və  qanaxmanın  sürəti  ilə  təyin  edilir.  Belə ki,  mədənin  turşu  ifrazetmə  funksiyasının  saxlanılmış  olduğu  hallarda  qusuntu  kütlələri  qəhvə  xıltı  rəngini  alır.  Bu  xlorid  turşulu  hematinin  əmələ  gəlməsi ilə  izah olunur.  Xlorid  turşusunun   sekresiyasi  aşağı  olan  xəstələrdə  qusuntu  kütlələrində dəyişilməmiş  qan  qarışığını   aşkar  etmək  mümkündür.  Bununla  belə  külli  miqdarda  və  sürətli   qanaxma  zamanı  al  qırmızı  rəngli  qan  qusma  mədə  turşuluğu  saxlanılmış  olduqda  belə  müşahidə  edilə  bilər.  Melena  əksər  hallarda  qanqusmanı  müşaiyət  edir, hərçənd  ki,  qanqusma  olmadan  da  müşahidə  oluna  bilər.  O,  adətən  qanaxmadan  8-12  saat  sonra  meydana  çıxır,  nəcisdə  qara  rəngi  dəmir-sulfidin, həmçinin  proto və  deyteroporfirinlərin  əmələ   gəlməsi  ilə  əlaqədardır. Bu  maddələr  bağırsaqlarda  fermentativ  proses-lər  nəticəsində  hemoqlobindən  əmələ  gəlirlər.  Bəzi  hallarda  mədə  qanaxması  zamanı  (hətta  profuz, güclü)  qanqusma  və  melena  əlamətləri  olmur  və bu  zaman kliniki  mənzərədən  ön  plana  zəiflik,  baş-gicəllənmə,  huşun  itməsi, AT-nin  enməsi, taxikardiya  və  s. kimi  ümumi  əlamətlər  çıxır.  Mədə  qanaxmanın  gecikmiş  mərhələsində  prosesə  digər  orqan  və  sistemlərin  zədələnmə  əlamətlərinin  qoşulması  müşahidə  olunur.

Güclü  mədə  qanaxmasından sonra  xəstələrin  dərisinin  və  selikli  qişalarının  nəzərəçarpan  avazıması  müşahidə  edilir.  Belə  avazıma,  həmçinin  nəcislə  birgə  az  miqdarda  qanın  gizli  və  uzun  müddət  ərzində  xaric  olunması  zamanı  da  nəzərə  çarpır.  Dəri  örtüklərinin  mumabənzər  və  ya  torpaq  rəngini  alması  mədə  xərçənginin  gecikmiş  mərhələlərində  baş  verir.

Bağırsaq  qanaxması

Bağırsaq qanaxması müxtəlif  xəstəliklərin  vacib  diaqnostik  əlaməti  hesab edilir.  Bu  simptoma  bağırsaq  şişləri,  babasil,  QSXK,  dizinteriya, qarın  yatalağı,  bağırdak  divertikulları,  müsariqə  arteriyalarının  tromvozu  zamanı  rast  gelinir.  Nazik  bağırsağın  zədələnməsi  zamanı  qanaxma  adətən,  qara  rəngli  qatranabənzər  nəcis  ifrazı  (melena)  ilə  təzahür  olunur.  Qanaxma  mənbəyinin yoğun  bağırsaqda   yerləşdiyi  hallarda  nəcisə  rəngi  dəyişməmiş  al-qırmızı  rəngli  qan  qarışır.  Dizinteriya  və  S-əbənzər  bağırsaq  xərçəngi  zamanı  adətən  qanın  selik  və  nəcislə  qarışması  baş  verir.  Babasil  zamanı  defekasiya  aktının  sonunda  təmiz  al-qırmızı  qan  damcılarının  xaric  edilməsi  müşahidə  edilir.

Bu zaman əlamətlər travmadan bir müddət sonra özünü göstərir:

• Travma nahiyyəsində göyərmə.
• Yumşaq toxumaların ağrılı, şişkin olması, qarın boşluğuna qansızma zamanı – “sərt” qarın.
• Zərərçəkmişdə həyəcan və narahatlıq hissinin olması.
• Tezləşmiş tənəffüs.
• Dərinin sərin, nəm və avazımış olması.
• Ürəkbulanma və qusma.
• Susuzluq hissiyatı.
• Şüur səviyyəsinin dəyişkənliyi.
• Təbii dəliklərdən (ağız, burun, qulaq, anus, cinsi orqanlar) qan axması.

Əlamətləri

• Soyuq və nəm dəri.
• Zəiflik.
• Narahatlıq.
• Ağızda quruluq, susuzluq.
• Zəif, tezləşmiş nəbz.
• Tezləşmiş tənəffüs.
• Şüurun qarışıqlığı.
• Şüurun itməsi.

Daxili qanaxma zamanı ilk yardım

• Yuxarıda qeyd olunan tədbirlər kompleksi.
• Ağrı və şişkinliyi azaltmaq məqsədilə soyuq kompressin qoyulması.
• Soyuq kompress saatda 15dəqiqə ərzində qoyula bilər.